برعلیه ضد لنین و ضد لنینیسم ها(4)

برعلیه ضد لنین و ضد لنینیسم ها(4)

مارکس و مسئله «روایت»های شخصی

اکنون تلاش می کنیم که شرح ساده ای از سیر شناخت بدهیم تا تفاوت و تضاد آن با این سفسطه ها روشن شود.

  یا فردی از پدیده ای( برای نمونه یک اسب) شناخت دارد، یعنی در گذشته  تجربه ای در ارتباط با آن داشته و از آن تجربه شناختی بدست آورده است و یا خیر، تجربه و شناختی نداشته  واصلا نمیداند این پدیده چیست. حال اگر پیش از آن تجربه اش را داشته باشد، می تواند از آن، برای شناخت هر مورد ویژه  از این موجود که با آن روبرو میشود، یاری بگیرد.

اما آن تجربه و شناخت گذشته که در صورت وجود آن می تواند به یاری این فرد آید، چه بوده است؟

 این عبارت بوده است از داشتن رابطه ی عملی با موجودی بنام اسب که تا آن زمان ندیده بود. چیزهایی که وی پیش از آن دیده بود گرچه میتوانست به یاری وی آید، اما خیلی نمیتوانست او را برای بازتاب این موجود، که برای نخستین بار میدید، یاری دهد. بنابراین، نیاز به یک تجزیه و تحلیل مستقل و ویژه داشت. این فرد آن پدیده را در جریان ارتباط عملی که با آن داشت، و فرایندی که گذراند، در ذهن خود بازتاب کرد و ویژگیهای آن را تجزیه و تحلیل کرده و به یک شناخت نسبی رسید. چندان که اگر از آن پس، شخص دیگری از وی می پرسید که آیا تو شناختی از اسب داری، پاسخ میداد، آری؛ و می افزود که البته شناخت وی کامل نیست، زیرا تنها یکبار با یکی از آنها روبرو شده و مدتی با آن در ارتباط بوده است. از این رو تجربه اش محدود است؛ ولی، خوب، این تجربه به وی اجازه میدهد که اگر مانند آن دید، برخی چیزها را زودتر دریابد.

از آن پس با نمونه های دیگری از این حیوان که باز تا آن زمان ندیده بود، آشنا شده و بررسی آنها  به تکامل دیدگاه پیشین وی که در ذهن وی موجود بود، یاری رساندند و اکنون مجهز به یک دیدگاه عام تا حدودی ساخته و پرداخته، در مورد شناخت اسب و تمایزش از دیگر حیوانات شده است. این همان چیزی است که از معنای آموختن از تجربه و به دست آوردن شناخت فهمیده میشود.  

 با این همه، ممکن است که وی باز نمونه ای از این نوع راببیند که تا کنون و در نمونه های گذشته ندیده بود و بنابراین تجربه ای هم از چند وچون آن نداشت و شناخت عامی( یا«برداشتهای قبلی» ای که در حافظه اش موجود بود) که داشت نیز به تنهایی برای شناخت این موجود تازه کفایت نمیکرد.

پرسش کلیدای که برای بدست آوردن شناخت از این مورد مشخص میتوانست طرح کند این بود که این موجود مقابل وی چه ویژگیهای معینی دارد که وی نمیتواند آن را در چارچوب دیدگاه عامی که تا کنون بدست آورده جای دهد و یا دیدگاه عام وی نمیتواند خیلی راحت آن را توضیح دهد. سپس به این دو نکته میپرداخت که  کدام یک از این ویژگیها با موارد پیشین مشترک و بنابراین قابل انحلال در شناخت عامی که به آن مجهز هست، میباشد و کدام ویژگیها با آنها در تمایز و تضاد قرار دارد و لذا نه تنها نمیتواند در شناخت عام موجود وی منحل کرد، بلکه به عکس باید شناخت عام را تغییر داد به گونه ای که این مورد ویژه را نیز در بر بگیرد.

به عبارت دیگر این موجود، ویژگیهایی دارد که آنها که تا کنون دیده بود و بر مبنای همانها هم شناخت عام وی از این موجود ساخته شده بود، نداشتند. اینجا آن دیدگاه عام که وی در پرتو آن اسب کنونی را بازتاب داده و داوری میکند، با واقعیت موجود کنونی که طبق بررسی و تحقیق مشخص وی از ویژگیهای آن، از حد معمول آنها بزرگتر، رنگهای آن متفاوت تر، نیروی آن قوی تر، سرعت آن بیشتر و هوش و قابلیت هماهنگ شدن آن با محیط پیرامون بالاتر و خلاصه از جهات گوناگون، در تضاد قرار می گیرد. به این تضاد، تضاد بین خاص( یعنی تجربه نو و تازه و با ویژگیهای کمی و کیفی و اندازه متفاوت)با عام (یعنی همان شناخت یا دیدگاه پیشین) و یا برعکس تضاد موارد پیشین، با مورد نو می گویند.

سیر شناخت وی، از ویژگیهای این اسب و اشتراکات و تفاوت های آن با تجارب پیشین آغاز میکند و به مرور به بازتاب منطقی آن دست میزند. در این فرایند، این موجود و قوانین ویژه آن را می فهمد. با بدست آوردن این تجربه نو، از یک سو برخی وجوه اساسی شناخت پیشین عام را که با بررسی این موجود، باز هم بیشتر تایید شده، استحکام می بخشد و از دیگر سو، آن شناخت عام پیشین را که برخی چیزها این مورد ویژه را در بر نمیگرفت، راست و ریست میکند. برخی چیزها را اصلاح و دقیق تر میسازد و برخی جهات را توسعه و تکامل میدهد و به این ترتیب دیدگاه عام خود را که جمع بست تمامی تجارب وی تا آن زمان است، به شناختی بالاتر ارتقاء داده، بارور کرده و به آن غنا و ژرفا بخشیده است. به این تاثیر خاص بر عام میگویند.

همچنانکه گفتیم در این جا شناخت عام، که همچون چراغی عمل میکند که پرتویی بر این پدیده مشخص می اندازد، راهنمایی برای شناخت این پدیده ویژه و یاری کننده است؛ چرا که خود این شناخت عام، نتیجه تجارب، رابطه ها، کنش ها و شناخت های خاص های بوده است.

 از یک سو، وی طبعا نمی تواند، همه ی آنچه تا کنون یاد گرفته و تجاربش را افزون کرده است، فراموش کند و به هر پدیده ای این گونه برخورد کند، که گویا بطور مطلق(مگر اینکه نقطه حرکت را صفر فرض کنیم که ما در فرض های گذشته این مورد را جای دادیم) هیچ رابطه ای و تجربه ای و بنابراین شناختی از آن نداشته و بنابراین هیچ گونه مناسبتی با تجارب پیشین وی ندارد. زیراحتی اگر این یک مورد استثنایی هم باشد، باز این نکته کلیدی وجود دارد که جهان یک کل(یا یک عام) پیوسته است و هر جزء خاص آن، به شکلی دارای برخی از خصوصیات این کل هست.

از سوی دیگر وی نمیتواندچون تجربه ای دارد، صرفا به آنها اتکاء کند و هر چیز نویی و هر پدیده ویژه ای را که در مقابل وی ظاهر میگردد، در چارچوب تجارب پیشین و شناخت عام(یا «برداشتهای قبلی») بگنجاند و به آن در آن چارچوبها«معنا» دهد و اگر نگنجید، بزور جای داده و با تنبلی هر چه تمامتر، از زحمت و کار تجزیه و تحلیل مشخص و ویژه آن  سرباز زند. اگر چنین باشد، آنگاه شناخت عام اولا هیچگاه بدست نمی آید(همانگونه که گفتیم میتوان فرض را برآن گذاشت که ما داریم از صفر آغاز می کنیم و هیچگونه شناختی از پیش نداریم)، و تنها در حد یک تجربه که اجزاء آن از هم گسیخته هستند و هر کدام برای خود سازی میزنند، باقی می ماند، و دوما، هیچگاه تغییر نمیکند. این شناخت عام- یعنی آنچه که قرار بود که چراغی باشد- مانند حقیقت مطلقی میشود که یک بار برای همیشه بدست آمده و تنها باید همه چیز را با آن اندازه گیری و درک کرد.

وانگهی، اگر چنین بکند، تضاد مورد خاصی که اکنون در برابر وی قرار گرفته است، با تجربه و دانش پیشین و شکستهای متوالی در برخورد با این پدیده که از بکار بردن خشک و مرده(دگماتیکی) دیدگاه عام وی سرچشمه میگیرد، بناچار وی را مجاب خواهد کرد که تلاش کند توجه خود را روی آن و صرف نظر از برخی از تجارب پیشین خود، به این معنا که یا اصلا و یا تا حدودی بدرد این مورد ویژه و نو نمیخورند، متمرکز کند.(1)

این به آن میماند که شخصی که خانه های گوناگون زیاد دیده است و تجارب، تصورات و کلا دیدگاهی عام در مورد خانه داشته و دارد، با دیدن جوانب گوناگون یک خانه مدرن و هنری بگوید که «من تصور میکردم- یا پیشداوری میکردم- که این خانه هم مانند خانه های دیگر است(در اینجا وی از شناخت عام خود حرکت میکند، تا این خانه را هم در چارچوب شناخت پیشین خود بگنجاند و یا بر مبنای آنها داوری کند)، اما این خانه در تصورات موجود من نمی گنجید(یعنی با آنها در تضاد قرار گرفته بود) و به گونه ای جزیی و یا بکلی، تصورات مرا در مورد خانه تغییر داد( خاص، عام را تغییر داد و بارور کرد). البته عکس آن نیز راست در میاید: پس از دیدن جاهای گوناگون خانه ای بگوید که« این هم یکی بود مانند دیگر خانه ها و چیز بکر و تازه ای نداشت، درنتیجه  تغییری اساسی در تصورات پیشین من در مورد خانه ایجاد نکرد»( یعنی خاص، عام را تغییر نداد، زیرا در موارد پیشین تجربه شده بود).

اساس حرکت در مورد شناخت هر پدیده ی ویژه، «پیشداوری» کردن، یا حرکت از مفاهیم و تعاریف عام یا «برداشتهای پیشینی» که در ذهن (یا حافظه)موجود است و ساختن این پدیده  بر مبنای آنها نیست. اینها یاری دهنده و پرتو افکن بر فرایند شناخت این پدیده ویژه هستند و باید با ظرافت از آنها، برای بازتاب ذهنی این پدیده یاری گرفت و استفاده کرد؛ اساس حرکت خود همین واقعیت ویژه است که باید از ویژگیهای خاص آن بسوی مفاهیم و تعاریف عامی برای تجزیه و تحلیل آن دست زد و در این روند از آن شناخت های پیشین یاری گرفت. و این روندی از شناخت است که خواه در شناخت علمی و خواه در مورد فرایندی که مردم عادی تجارب خود را افزون می کنند، راست در میاید.

  در چنین شناختی، که شکل عمومی شناخت است،  وضع به هیچوجه این گونه نیست که چون یک دیدگاه عامی داریم پس در هر مورد بر مبنای آن دیدگاه عام یا بر مبنای آنچه در حافظه مان موجود است، پیشداوری کنیم و به این مورد ویژه هویت و «معنا» دهیم.(2) این جز شکلی از کاربرد مکانیکی و ضد دیالکتیکی  دیدگاه عام و نهایتا ذهنی گرایی، چیز دیگری نیست. نه موارد پیشین و نه این مورد ویژه حاضر، هیچکدام در چنین فرایندی ساخته نشده که چون دیدگاه عامی داریم، باید بر مبنای آن داوری کنیم، و پس دیگر نیازی به تجزیه و تحلیل هر مورد ویژه  و درک چیزها با هویت  مستقل شان و بدانگونه ای که واقعا هستند نداریم و همین دیدگاه عام ما را بس است تا بتوانیم همه چیز را بدون کار و زحمت و تلاش ذهنی سبک و سنگین و داوری کنیم.    

بطور کلی، پیش کشیدن حافظه بوسیله صالحی نیا یک سفسطه است، برای درست وانمود کردن یک دیدگاه نادرست ذهنی گرایانه و یا نشان دادن یک دیدگاه ذهنی گرایانه به جای شناخت علمی و نمایش آن به عنوان «قانون ذهن». زیرا که صحبت در مورد خود فرایند بازتاب است و میتواند در مورد بدست آوردن شناخت از موجودی تازه باشد و یا موجودی که در چارچوب یک نمونه از موجودات، از نوع ویژه است، و نه بطور کلی در مورد فرایندی از شناخت که تمام شده و در حافظه نقش بسته است. اینکه این شناخت موجود در حافظه تاثیر می گذارد، به هیچوجه نفس مسئله را تغییر نمیدهد. ما در گذشته شناختی نداشتیم و پس از آن شناختی بدست آوردیم و از آن در شناختهای پس از آن استفاده کردیم و اگر آن ایراد و اشکالی،  در بازتاب و توضیح پدیده های نو داشت، آن را اصلاح کردیم.

مارکسیسم - لنینیسم - مائوئیسم نیز دانشی است که ما آن را حقیقت عام یا جهان شمول می نامیم  و در پرتو نور این شناخت جهانشمول اجتماعی- تاریخی به اشیاء و پدیده هایی که تا کنون تجربه نکرده ایم، می نگریم و آنها را تجزیه و تحلیل می کنیم. اگر در بررسی، تحقیق و تحلیل ویژه ما از پدیده ای معین، آن امر چیزی کیفیتا متفاوت و امر کلی نویی را نشان نمی داد و تنها در جزئیات با آنچه که تا کنون در شناخت عام وارد شده، متفاوت بود، ما در شناختی عامی که داریم، در حد همان جزئیات تغییراتی وارد می کنیم. اما اگر پدیده ها نو بودند و یا تفاوتها و تغییرات جدی و اساسی یا کلی را نشان می دادند و دارای قانونمندی های دیگری، آنگاه باید ما آن شناخت عام را راست و ریست کرده و نونوار کنیم، به گونه ای که با این تجارب نو و تازه ما نیز غنی و هماهنگ شود و کاراتر و براتر شود. این همان چیزی است که از تلفیق حقیقت عام و جهان شمول با واقعیت مشخص، فهمیده میشود.

باید توجه داشت که تلفیق یک سویه نیست. تلفیق، ورود زورکی عام به خاص و راست و ریست کردن خاص برای جور شدنش با عام نیست. تلفیق، وحدت اضداد و دو سویه است. یعنی  هم استفاده از دیدگاه عام برای بررسی خاص است و هم در عین حال باز گذاشتن راه برای اینکه اگر عام در شکل موجودش، نتوانست خاص را توضیح دهد، تغییرات مناسب در عام بوجود آورد. عام، هم راست و ریست کردن خاص، برای فهمیدنش از راه عام است، به این معنی که بسیاری چیزها را تنها در پرتو این اندیشه میتوان فهمید و توضیح داد و در تغییرشان کوشید و در غیر این صورت، جز نوعی درک های آشفته و گیج کننده، چیزی دیگر به وجود نخواهند آورد؛ و هم راست و ریست کردن عام برای جور شدنش با خاص و بگونه ای که این خاص را در بر بگیرد. 

اینجا باید با دقت به وحدت و امتزاج دو حرکت متضاد خاص و عام توجه کرد. در حرکت نخستین که حرکت از خاص به عام است، خاص عمده و عام غیر عمده است. این بدین گونه تبلور می یابد که در هر مورد مشخص، نخست باید تحقیق صورت گیرد و اطلاعات، اسناد و مدارک فراوان و بحد کافی گردآوری شود، آزمایشات و اعمال  برای تغییر واقعیت انجام گردد و این همه بوسیله اندیشه وارسی شده و ماهیت این پدیده و قوانین ویژه آن آشکار گردد و به شکل عامی نو و ویژه خود آن پدیده در آید. طی این حرکت، عام پیشین وجود دارد، اما نه به گونه ی عمده و نه بگونه ای که مانع تحقیق شود و یا بخواهد بزور خود را تحمیل کند و موارد خاص را در خود حل کند، بلکه به عنوان یک چراغ راهنما.چراغی که نتیجه تجارب گذشته و برآمده از آنهاست. اساس حرکت ما، شناخت این پدیده ویژه و اشتراک و تفاوت آن با پدیده های پیرامون، یعنی حرکت از خاص به عام در پرتو آن چراغ راهنما است.

حرکت دوم حرکت از عام به خاص است. ما تمامی اجزاء ویژه ای را که به یاری آنها به این عام- عامی ویژه این پدیده- رسیده ایم، اینک در پرتو آن عام ویژه، دوباره مورد بازبینی قرار داده و توضیح میدهیم. در اینجا عام عمده و خاص غیر عمده و تابع عام است. زیرا این عام است که تمامی اجزای خاص خود، دلایل وجود آنها، اشکالی را که در آنها بروز کرده است و تاریخ تحول خود را توضیح میدهد و تفسیر میکند.

 در کل حرکت یک جدایی و یک پیوستگی صورت میگیرد. آنچه ما به یاری و راهنمایی عام پیشین از پدیده نوین استنتاج کرده ایم و به شکل نظریه ی عامی در مورد این خاص و ویژه آن در آورده ایم، با خود این راهنما یا این عام کلی در وحدت و تضاد قرار گرفته و در نهایت منجر به شکل گیری یک عام نو و تازه که همه جانبه تر و ژرف تر و تکامل یافته تر است، میگردد.

 در این مورد مارکس، خود، نمونه است. وی در پیشگفتار بر چاپ دوم سرمایه می نویسد: «تحقیق وظیفه دارد موضوع مورد مطالعه را در تمام جزئیات آن بدست آورد». این گام نخست یعنی حرکت از خاص است. سپس«اشکال گوناگون تحول آن را تجزیه کرده و ارتباط درونی آنها را کشف نماید» این گام دوم و رسیدن به عام یا شناخت علمی است.

 زمانی که چنین شناختی بدست آمد، تمامی آن اجزاء و شکل های تحول آنها میتواند بروشنی، همه جانبه و با ژرف نگری بیشتری توضیح داده شود. نتایج این فرایند دوگانه، غنای عام است که میتواند همچون عام نوینی، در موارد دیگر به عنوان راهنمایی تکامل یافته نقش بیابد.

حال این فرایند را مقایسه کنیم با این اراجیفی که به عنوان «قانون ذهن» بوسیله «عقل غربی» ارائه شده بود:

«خوب این معنیش چیست؟ اینست که شناخت ما از پدیده ها مشروط است به خود ما! مشروط است به تاریخ تجارب قبلی ما. ما هستیم که اون شناخت جدید را شکل می دهیم. اون پدیده خارج ذهن ما ساخته ذهن ماست.»

بر این مبنا، باید تصور کنیم که سرمایه داری به عنوان امری بیرون از ذهن و آن قوانینی که مارکس از آن استنتاج کرد، ساخته ی ذهن مارکس بود، و نه اینکه  ذهن مارکس، آنچه که در واقعیت جاری بود، بازتاب علمی کرده  و به یک سلسله نظرات منظم و پیوسته تبدیل کرد.

  آنچه که در مورد  مارکس میتوان گفت این است که وی پیش از اینکه به تحقیق شیوه تولید سرمایه داری دست زند، به درک ماتریالیستی تاریخ رسیده بود(شرح آن در مقدمه کتاب نقد اقتصاد سیاسی موجود است) این نظریه خود محصول مطالعات تاریخی فراوان و بیشمار مارکس و انگلس بود.

در همین مقدمه مورد اشاره، مارکس  در مورد مسیر حرکتی که دنبال کرده است به روشنی میگوید:

« در سالهای 43- 1842 در ابتدا خود را در وضع ناراحت کننده ای یافتم که مرا وادار به بحث در پیرامون آن چیزی میکرد که به عنوان منافع مادی شناخته شده است. بررسی های رنیش لانتاگ در زمینه تصرف غیر مجاز جنگلها و تقسیم مالکیت ارضی، آغاز مجادلات قلمی بوسیله ی هرفون شاپر، سردبیر وقت راین پروونس بر ضد راینیشه زایتونگ در زمینه وضع دهقانان موزل،  و بالاخره مباحثات مربوط به تجارت آزاد و تعرفه های حمایتی، مرا بلافاصله بر آن داشت که توجه خود را معطوف به مسائل اقتصادی بنمایم.»

پس از این تحقیقات به نظریه عام ماتریالیسم تاریخی میرسد و سپس  آن را به عنوان  راهنما در مطالعه تولید سرمایه داری بکار میگیرد.

 وی می نویسد: 

 «نتیجه عامی که بدان رسیدم و به مجرد حصول چراغ راه مطالعات من گردید» و آنگاه نظریه  ماتریالیسم تاریخی را بیان میکند. پس از ذکر این نتایج، که بنا به گفته وی دستاوردهای وی در امر مطالعه اقتصاد سیاسی و همچون «چراغ راه مطالعات» وی بود در مورد تداوم مسیر مطالعات خود چنین میگوید:

«انتشار ... در 1848 و 1849 و پیشآمدهای پس از آن مطالعات اقتصادی مرا رها شده گذاشت تا 1850 که در لندن آنرا از سر گرفتم. تمرکز مطالب بسیار زیاد در رابطه با تاریخ اقتصاد سیاسی در بریتیش میوزیوم، موقعیت مناسب لندن برای مشاهده یک جامعه بورژوایی و بالاخره مرحله جدیدی از رشد که این جامعه ظاهر با کشف طلا در کالیفرنیا و استرالیا بدان قدم می گذاشت شوق آغاز دوباره ی مطالعات اقتصادی و غور در مطالب تازه را در من بوجود آورد.»

 زمانیکه وی پس از این پژوهش ها به بررسی این شیوه تولید دست زد، به پیشداوری دست نزده و این تجربه ویژه را که شناخت علمی از آن نداشت در چارچوب تجارب و برداشت های پیشین و نتایجی که به آنها رسیده بود، بزور جای نداد. وی نمیگوید که چون به آن دیدگاه رسیده، پس دیگر به مطالعه ی خاص شیوه تولید سرمایه داری و کشف قوانین ویژه آن نیازی ندارد. برعکس، آن نظریه  عام را تنها  چراغ راه خویش برای بررسی این مورد ویژه یعنی شیوه تولید سرمایه داری قرار داده، در خلال تجزیه و تحلیل واقعیت های سرمایه داری از آن به عنوان راهنما یاری گرفت تا در این مورد ویژه یعنی نظام سرمایه داری به قوانین عامی که ویژه این نظام هستند و همچنین به شکلهای تغییر و تحول و چگونگی کهنه شدن و فروپاشی آن دست یابد. هر چه این تجزیه و تحلیل به پیش میرفت، دیدگاه ماتریالیسم تاریخی مارکس نیز غنای بیشتری می یافت. در پایان این تجزیه و تحلیل مشخص اقتصادی، مارکس توانست دیدگاه عام ماتریالیسم تاریخی خود را بارور کرده و ژرفای بیشتری ببخشد.  

 وی در همان مقدمه، بر حرکت از خاص به عام به عنوان وجه اساسی حرکت شناخت علمی تاکید میکند. وی می نویسد که مقدمه ی عامی را که که پیش از آن پیش نویس کرده بود(منظور مارکس مقدمه بر کتاب گروندریسه است) حذف کرده است و در مورد دلیلش برای این کار چنین توضیح میدهد :«زیرا با بررسی مجدد آن چنین به نظرم آمد که پیش بینی نتایجی که هنوز به اثبات نرسیده اند، باعث سردرگمی شده خواننده ای را که واقعا در پی دنبال مطالب است مجبور خواهد که مسیر حرکت خود را از مورد خاص به مورد عام بکشاند». به عبارت دیگر این سیر حرکت نباید برای خواننده ای که میخواهد نظام سرمایه داری را بشناسد حرکت از عام به خاص باشد، بلکه باید از خاص به عام باشد. و نهایتا مارکس دلیل شرح خود را این چنین  مینویسد: «قصد من از ارائه مسیر مطالعاتم در زمینه اقتصاد سیاسی صرفا برای نشان دادن آنست که نظرات من... حاصل تحقیق صادقانه ایست که طی چندین سال صورت گرفته است...»

می بینیم که شناخت علمی مارکس از شیوه تولید سرمایه داری «مشروط به خود»مارکس یعنی  «ذهن» و «حافظه» مارکس نیست، مشروط به «تاریخ و تجارب پیشین» وی نیست، یک «برداشت شخصی» و یا «روایت شخصی» نیست، بلکه در درجه نخست، حاصل  پژوهش ها و مطالعات و مشاهدات فراوان و بی حد و شماری در این مورد ویژه و کاری سخت و طاقت فرسا برای بازتاب علمی آن است. همچنانکه استنتاج ماتریالیسم تاریخی از تاریخ، مشروط به خود مارکس(و انگلس)، مشروط به تجارب پیشین و حافظه مارکس نبود. زیرا در واقع، تا آن زمان هیچکس چنین نظریه ای را ابراز نداشته و مارکس و انگلس با مطالعات و پژوهش های فراوان، برای نخستین بار آنرا کشف کرده و ابراز داشتند.      

حال این فرد گونه ای صحبت می کند، انگار ما یک بار برای همیشه به برداشت هایی رسیده ایم و هر چه می بینیم، با آن برداشتهای قبلی، به آن مُهر میزنیم و قالب بندی می کنیم. به این ترتیب تمامی فرایند واقعی بدست آوردن تجربه و شناخت بزیر پرسش میرود. همانگونه که با نمونه هایی نشان دادیم، حتی افراد عادی شناخت خود را بدین گونه تکامل نمیدهند، چه برسد به شناخت علمی.

 در اینجا  تنها باید بروی این نکته تاکید کنیم، که  نقش ذهن صرف گیرنده ی منفعل یا بازتاب دهنده منفعل واقعیت بیرونی  نیست. همان گونه که در بخش دوم همین نوشته اشاره کردیم ما در جریان عمل یعنی کار کردن روی یک شیء با پدیده است که شناخت بدست میآوریم و در عین حال آن شناخت را در فرایند تغییر عملی آن پدیده بکار می بندیم.

همانگونه که بدست آوردن شناخت علمی از سرمایه داری نیازمند رابطه داشتن با آن و گذراندن فرایندی است، به همین ترتیب شناخت علمی از آن، نیز تنظیم کننده رابطه ما با آن و آوردن آن در چارچوب های فعالیتهای نو و تاثیر گذاشتن و تغییر دادن آن است. این به معنای بیرونی شدن شناخت و هویت یافتن آن در بیرون یا عینی و عملی شدن آن است. نه سرمایه داری آن گونه که  واقعا در موجودیت خود بوده است و نه این  تاثیراتی که روی آن میگذاریم، هیچکدام به این معنا نیست که  موجودیت عینی و فعلی آن محصول صرف اندیشه ماست.

 توضیح آنکه ما همان روابط و فرایندهای عملی و شناختی که در رابطه با سرمایه داری داریم، با مضمون و اشکال دیگری، با موجودات طبیعی هم داشته و داریم. اما اینکه پس از شناخت علمی و تلاش برای تاثیر و تغییر آنها، این تاثیرات چگونه عمل کنند و به چه تغییراتی در آن موجودات منجر می گردد، نه بسته به ما، بلکه بسته به خود آنها و قانومندی های خود آن اشیاء و پدیده هاست. 

ادامه دارد.

م- دامون

اسفند 97

یادداشتها

1-   ماکارنکو در داستان پداگوژیکی شرح مناسبی از این مسئله بدست میدهد. یعنی از تضاد دیدگاه عام با مورد خاص . وی نخست در آموزش شاگردانی که تمامی آنها بچه های در کوچه ها رها شده، ولگرد وعموما  بزهکار بودند، از روش هایی که در دانشگاه یاد گرفته بود استفاده میکند، یعنی آموزش ها و شیوه هایی که عموما برای بچه های در شرایط عادی بار آمده، بکار میرفت. اما شکست های پی در پی نصیب وی میگردد؛ شکست هایی که پایانی بر آنها نمی تواند تصور کند. یکبار در نتیجه  فشار بیش از حد شکست ها و ناتوانی در برقراری رابطه پویا با شاگردان و رفتارهای بیرون از کنترل آنها، و از موضع عجز، تصادفا رفتاری عکس العملی و توام با خشونت از وی در مورد یک شاگرد سر میزند. این حرکت وی نتیجه بخش شده و عکس العمل شاگردان، وضع نویی را در مقابل وی قرار میدهد. این وضع نو، ماکارنکو را وامی دارد که در تمامی دیدگاهی که در دانشگاه به وی آموزش داده شده بود، تجدید نظر کرده و بر مبنای تجزیه و تحلیل مشخص از شرایط مشخص شاگردانش، طرح های آموزشی نوینی پایه ریزد. از آن پس ماکارنکو در کارش پیروزی هایی یکی پس از دیگری بدست میآورد و تمامی تجارب ارزشمند خود را به شکل نویی ترازبندی کرده وبه نظریه های آموزشی و تربیتی تبدیل میکند. 

2-   انگلس در رد نظر ناشناختنی انگاری(اگنوستیسیسم)مینویسد: اکنون به نظر میرسد که این شیوه استدلال را خیلی مشکل که بتوان با دلیل آوردن رد کرد. اما پیش از آنکه استدلال وجود داشته باشد، عمل وجود داشت. «در آغاز عمل بود»(به نقل از فاوست اثر گوته)و عمل بشر خیلی پیش از آنکه هوش بشر این مشکل را آفریده باشد، آن را حل کرده بود. اثبات وجود حلوا در خوردن آن است. ما از لحظه ای که این اشیاء را بر حسب خصوصیاتی که در آن ها می بینم، مورد آزمایش قرار میدهیم، درستی و استواری ادراک حسی خود را در معرض آزمون اشتباه ناپذیری قرار میدهیم. اگر این ادراکات نادرست بوده باشند، بنابراین تخمین ما از قابلیت استفاده آن شیء نیز باید نادرست درآید و کوشش ما مقرون به شکست شود. ولی اگر ما به هدف خود برسیم، اگر ببینیم که شیء با تصورات ما از آن منطبق است و منظوری را که از آن داشتیم، برآورد میکند. در این صورت این امر به گونه ای قطعی ثابت میکند که ادراکات ما از آن شیء، از خصوصیات اش، تا این حد با واقعیت بیرون از خود ما تطابق میکند. و هر گاه که خود را روبرو با شکست می یابیم، معمولا چندان به درازا نمی کشد که علت شکست خود را پیدا میکنیم. ما خواهیم دید که ادراکی که ما بر پایه آن عمل کرده بودیم، ناکامل و یا سطحی بود، و با به طریقی غیر موجه، با نتایج ادراکات دیگر درهم و قاطی شده بوده است- چیزی که ما آن را استدلال معیوب می نامیم. مادام که ما متوجه پرورش و استفاده ی درست از حواسمان باشیم و عمل خود را در محدوده ی ادراکاتی نگاه داریم که درست ساخته شده و درست بکار گرفته شده اند، خواهیم دید که نتیجه عمل ما، انطباق ادراکات حواس ما و ماهیت عینی اشیاء را ثابت میکند. حتی در یک نمونه هم تا به حال ما به این نتیجه نرسیده ایم که ادراکات حسی و بطور علمی کنترل شده ما، در ذهن ما تصوراتی در مورد جهان خارج به وجود آورده باشد که ماهیتا مخالف واقعیت باشند، و یا این که بین جهان بیرون و ادراکات حسی ما از آن یک ناسازگاری ذاتی وجود داشته باشد.( درباره ماتریالیسم تاریخی، در کتاب تکامل مادی تاریخ، ص 39- 38، تاکیدها از ماست). میتوان برخی از این ادارکات «بطور علمی کنترل شده» را  خشک و تنگ نظر نبودن، پیشداوری و زود قضاوت نکردن، صبر و حوصله بخرج دادن، تجارب پیشین را به عنوان نهایت دانش به شمار نیاوردن، زود گذشته را با حال قاتی و درهم  نکردن، اجازه دادن به چیز که خود را نشان دهد و... دانست.

برعلیه ضد لنین و ضد لنینیسم ها(3)

برعلیه ضد لنین و ضد لنینیسم ها(3)

مارکس و مسئله «روایت»های شخصی

اینک برای حل مشکل  تطابق«روایت» شخصی با شیء یا پدیده،«عقل» وارد میشود:

«طبیعتا اینجا یک سوال پیش می اید که ایا موضوع شناخت (پدیده) ایا بکلی سابجکتیو است یا بالاخره ارتباط بین اون تصور از پدیده و خود پدیده چقدراست؟» (صالحی نیا، روایتهای "مارکسیسم و و توهم "مالکیت اصل مارکسیزم"، تمامی بازگفت ها از همین مقاله است)

حالا تا حدودی آمدیم سر اصل مطلب! آیا بکلی ذهنی(سوبژکتیو) است یا خیر، ارتباطی بین این دو یعنی شناخت و پدیده وجود دارد؟ و اگر ارتباط هست، این ارتباط به چه میزانی است؟ با پدیده منطبق میشود یا خیر؟ تنها در صورت انطباق است که «درهم تنیدگی» شناخت و پدیده موجودیت میابد و درستی و حقیقت شناخت تایید میگردد.

«عقل غربی» ادامه میدهد:

«نظریات "ماتریالیستی شناخت" عموما در مقابل این نظریه کانت جبهه گرفتند و گفتند که خیر! پیده ها عینیت دارند و لذا تصور از اون پدیده ها یک جائی باید با ترکیباتی مثل شناخت علمی با خود اون پدیده منطبق شود.»

باز هم یک نظر چرت دیگر!

نظریات ماتریالیستی شناخت، همانگونه که در بخش پیش اشاره ای به آنها داشتیم، ایراد نظریه شناخت کانت را این نمی دیدند که عینیت پدیده ها در آن جایی ندارند،(1) زیرا خود کانت بواسطه ی دوآلیسم خود وجود«شیء درخود» یعنی وجودی غیر از ذهن و بیرون از ذهن را می پذیرد- امری و وجودی که نمودهای آن در دسترس حواس ما قرار میگیرد و موجب برانگیختن احساسات ما میگردد - و آن را «آنسوی نمود» نام می نهد، اما این «آن سوی نمود» را شناخت ناپذیر میداند( و همین هم تفاوت «شیء در خود» کانتی با شیء در خود ماتریالیستها را تشکیل میدهد). دلیل آن این است که کانت، شناخت ما را صرفا از راه احساس ها(که بوسیله ما در ظرف مکان و زمان که «پیشینی» یا ذهنی هستند قرار میگیرند) که در آنها نمودها متجلی میشوند، میداند و مقولات (آنها هم «پیشنینی»هستند) که کار نهایی را روی نمودهایی که باواسطه شناحت حسی بدست آمده اند، انجام میدهند و شناخت را علمی میکنند. بدینسان همه چیز در نمودها خلاصه شده و آن ماهیتی(جوهر، ذات، ماده، مطلق، طبیعت، جهان بیرونی همه میتوانند بجای «شیء در خود» بکار روند) که نمودها، نمود آنند، غیر قابل شناخت دانسته میشود. در مورد شناخت علمی، همچنانکه اشاره کردیم، خود کانت نه تنها  شناخت علمی و انطباق یافتن را نفی نمیکرد، بلکه در چارچوب معینی، یعنی چارچوب نمودها، آن را می پذیرفت و موثر در پیشرفت بشر میدانست.  

بنابراین اختلاف ماتریالیستها با کانت بر سر این نکته نبود که  با رسیدن به شناخت علمی میتوان انطباق با عینیت را نشان داد یا تمام شده پنداشت؛ زیرا عالی ترین شناخت علمی، خودش معیار درستی خودش نیست، و هرچند که اگر با تحقیق و بررسی همه جانبه و ژرفی به آن رسیده باشیم، در کل میتواند قابل اعتماد باشد، اما به تنهایی و در خود نمیتواند نشان دهد که آیا انطباق با پدیده حاصل شده است یا نه.

 پیش از اینکه مسئله ی اختلاف ماتریالیستها با کانت را پی گیریم، بد نیست که به اختلاف هگل با کانت اشاره کنیم.

یکی از وجوهی که هگل با کانت اختلاف داشت، بر سر شناخت ماهیت یا همان «شیء در خود» بود. از نظر هگل ایراد کانت آن بود که نمود یعنی شیء دریافت شده بوسیله حواس پنچگانه ما و ماهیت آن یعنی شناخت «شیء درخود» یا آنگونه که واقعا هست را، که بوسیله مفاهیم و مقولات صورت میگیرد، از یکدیگر جدا میکرد؛ حال آنکه از دیدگاه هگل این دو وحدت دارند و در شناخت منطقی بشکل یک پدیده واحد- عینی که ذهنی شده و ذهنی که درعین رسوخ کرده - در می آیند. پس از دیدگاه هگل، شناخت عقلانی همان رسوخ به ماهیت شیء، فهم تضادها و قوانین حاکم بر آن و بنابراین تبدیل آن به «شیء برای ما» است. از این رو، از دیدگاه شناخت نظری صرف، وحدتی بین شناخت علمی و «شیء در خود» بین ذهن و عین وجود دارد. یعنی آن شیء در شناخت حاضر شده و «ماهیت درخود» را از دست داده و تبدیل به «شی ء برای ما» شده است. این جا این دو درهم تنیدیده اند. از دید هگل به مجرد اینکه ما آغاز به شناختن عقلانی یک شیء یا پدیده می کنیم، «شیء درخود» شروع به تجزیه شدن و تحلیل رفتن میکند و تبدیل به «شیء برای ما» میشود و هنگامی که ما تمامی نمودهای یک شیء یا پدیده را مورد بررسی و تحلیل همه جانبه و ژرف قرار دادیم، ماهیت آن پدیده را شناخته ایم. در نتیجه «شیء درخود» تا آنجا وجود دارد که ما هنوز آنرا نشناخته ایم. به زبانی دیگر، شناخت ما بتدریج  شیء را به درون خود فرو میکشد، غرابت آنرا از بین میبرد و مال خود میکند.

این تضاد ادامه دارد، نه به این علت که شیء درخود، نشناختنی است، بلکه به این دلیل که طبیعت(جامعه و اندیشه) یا همان «شیء در خود» پایان ناپذیر است و از این رو به همراه آن شناخت از آن نیز پایان ناپذیر است. شناخت از رویه و سطح به ژرفا و سطوح زیرین میرود و از یک جانبه به چند جانبه تبدیل میشود، اما نه این سطوح و ژرفا به پایان نهایی خود میرسد و نه این جوانب.

باید توجه داشت که هگل ایده آلیست بود و در موضوع شناخت، سرو ته قضیه «شیء در خود» را در فلسفه خود که آن را آخرین فلسفه میدانست، به هم می آورد. با این همه و گرچه نقادی وی از کانت از دیدگاه دیالکتیک ایده آلیستی بود، بواسطه ایده آلیسم عینی وی، این نقد میتوانست پایه ای برای نقد ماتریالیستی - دیالکتیکی از کانت و خود هگل شود.

 اما ماتریالیستها:

ایراد و انتقاد ماتریالیستها، که اساسا باید مارکس و انگلس را منظور کنیم- زیرا نخستین فیلسوفانی بودند که از دیدگاه ماتریالیستی- دیالکتیکی، نظریه شناخت کانت را نقد کردند- از کانت و به همراه وی هگل، نه بحث در حوزه اندیشه ای شناخت و مثلا علمی بودن و یا نبودن آن از دیدگاه نظری صرف، بلکه وارد کردن دیدگاه عمل در شناخت به عنوان معیار اساسی و برای محک زدن انطباق آن با شیء یا پدیده بود. چرا که «تصور از... پدیده ها» در«ترکیباتی مثل شناخت علمی» به تنهایی نمیتواند  نشان دهد که«با خود اون پدیده منطبق» شده اند، یا خیر، بلکه  اساسا در عمل و آزمایشات است که این منطبق شدن خود را نشان میدهد. 

نقد انگلس از کانت و هیوم (یا اگنوستیست ها) در مورد شناخت «شیء درخود» یا انطباق با آن زمانی که میگوید «گویا ترین رد این نگرش همچون تمامی پندارهای فلسفی دیگر عمل است» در همین خصوص است( لودویگ فوئرباخ و ایدئولوژی آلمانی- برگردان پرویز بابایی، ص 29). این نقد همچنانکه گفتیم با نقدهگل از کانت تفاوت اساسی داشت و خود انگلس هم به این نکته اشاره میکند. نقد هگل به کانت در چارچوب دیالکتیک شناخت و روابط بین احساس و مفهوم(که از دید هگل این دو وحدت اضدادند) از یک سو، و شیء یا پدیده از سوی دیگر(که خود وحدت اضداد دیگری بین ذهن و عین میسازد) و تماما در حوزه نظری و از دیدگاه ایده آلیسم(عینی) بود. نقد مارکس و انگلس از کانت و هگل جدا از  پذیرفتن نقد دیالکتیکی هگل از کانت، این بود که این جدال در حوزه نظری صرف برای کشف عینیت حقیقت و علمی بودن شناخت کافی نیست و باید عمل را در حوزه شناخت و به عنوان معیار اساسی درستی آن وارد کرد. برای همین مارکس در تزهای فوئرباخ خود(1845) و گویی که جدال هگل با کانت و نیز دیگر فیلسوفان را در حوزه نظری برای پاسخ گویی به مسئله ی انطباق، یا این که شناخت دارای حقیقت عینی هست یا نیست، در نظر دارد، نوشت :

«اين مسأله که آيا انديشه بشری دارای حقيقتی عينی هست يا نه، مسأله‌ای نظری نبوده بلکه مسأله‌ای عملی است. در پراتيک است که انسان بايد حقيقت، يعنی واقعيت و توان انديشه‌اش را، اينجا و اکنون، اثبات کند. مناقشه درباره واقعيت با بی واقعيتی انديشه‌ای جدا از پراتيک، صرفا مسأله‌ای مکتب خانه ای است.»( تاکید از مارکس است)

این حکم بزرگ و فلسفی- انقلابی مارکس، نه تنها یک نقد کلیدی و تعیین کننده از تئوری شناخت ایده آلیستی، بوسیله تئوری شناخت ماتریالیستی است، بلکه در عین حال، یک جهش بزرگ در خود تئوری ماتریالیستی بازتاب و بر پایه ای ماتریالیستی - دیالتیکی است و شامل تمامی اشیاء و پدیده هامیشود.

دیدگاه ارائه شده بوسیله مارکس و انگلس نشان میدهد که حتی در حوزه شناخت علمی که  نیاز به مطالعه، پژوهش، بررسی، تجزیه و تحلیل و ارزیابی فراوان است و گاه دهه ها زمان میبرد تا یک نظریه ی علمی ساخته و پرداخته شود، و از نظر انگلس درآن جایی برای «حرف مفت زدن» نیست،(2) مسئله عمل و آزمایش برای اینکه حقیقت عینی نظریه بدست آمده، ثابت شود، چه جایگاه والایی  دارد. و اما در این روزگار، کسانی مانند صالحی نیا یافت میشوند که این همه تلاش و کار روی داده های بیرونی و استنتاج نظریه ی علمی از آنها را تا حد« روایت شخصی از اشیاء و پدیده ها» تنزل میدهند.(3)

حال میرسیم شناخت خود مارکس: این مسئله که آیا شناخت ما از مارکس دارای حقیقت و واقعیت مارکس است و با آن انطباق می یابد یا خیر نیز به نوبه خود، نه مسئله ای صرفا نظری و اکادمیک، و یا«برداشتها» و «روایت های شخصی» از کتابهای مارکس، بلکه مسئله ای عملی است. به این موضوع دوباره بر میگردیم.

صالحی نیا سپس در بند دیگری از نوشته خود با نام پرزرق و برق و«میخکوب» کننده ی« فاز بررسی علمی پدیده شناخت و تقویت نظریه شناخت از دیدگاه دانش غملکردی مغز»(واقعا آدم فکر میکنه چی میخواد بگه!؟ ) وارد شرحی توخالی و بی مزه در مورد «دانش» مغز میشود:

«رشد دانش غملکردی مغز خصوصا طی 50 سال گذشته به این سوال که شناخت چگونه حاصل می شود و بواقع فاصله بین پدیده و تصور از اون پدیده را چه عناصری شکل می دهند به موضوع سنجش علمی تبدیل شد.»

پس اینجا «عقل غربی» میخواهد آن «عناصری» را بیابد که «بین پدیده و تصور از آن پدیده» نقش دارند. وی ادامه میدهد:

«امروزه می دانیم که شناخت هر پدیده بر اساس حافظه قابل دسترس و غیر قابل دسترس شکل می گیرد.»

 ظاهرا این از مهمترین نکات «فاز علمی پدیده شناخت» است!؟

 «اگر ما تجربه ای از چیزی مشابه نداشته باشیم، ناتوان هستیم از شناختن پدیده جلوی روی ما! اگر گلدان را قبلا ندیده باشیم نمی توانیم گلدان جلوی چشم خود را گلدان ببینیم! شکلش را می بینیم اما در ساختن مفهوم گلدان ناتوانیم!»

اتفاقا صحبت ما هم در مورد همین فرایند شناخت است. یعنی زمانی که ما هیچ تجربه ای از پدیده ای که در مقابل ما قرار دارد، نداریم، تازه با آن روبرو شده ایم و میخواهیم از آن شناخت بدست آوریم.

«لذا برای شناختن یک پدیده مغز ما با مراکز حافظه در تماس است که بتواند ابتدا "شناسائی" کند. اما اون حافظه ها عبارتند از برداشتهای قبلی ما! لذا حتی دیدن ساده یک پدیده و شناسائی ان به حافظه فردی ما به تجارب ما مشروط است.»

پس این همان «عناصری» است که  «دانش مغز» صالحی نیا  به آن دست یافته  است. حال اگر در حافظه ما هیچ  «تجربه» ای از این پدیده ی نو و بنابراین هیچ «برداشت قبلی» وجود نداشته باشد، تکلیف چیست؟ حال اگر ما انسان نخستین باشیم که برای اولین بار از یک منطقه گرمسیر به منطقه سردسیر آمده ایم و برف را دیده ایم، و هر چه به حافظه خود برمیگردیم جز چیزهای سفید و یا مرطوب که جداگانه دیده ایم، چیزی در باره برف در آن نمی یابیم، چگونه میتوانیم از آن شناخت بدست آوریم؟ حال اگر ما تا کنون در جنگی درگیر نشده ایم و شناختی از جنگ نداریم و اینک بناچار با آن درگیر شدیم، چگونه میتوانیم از آن شناخت بدست آوریم؟

صالحی نیا ول کن معامله نیست! او میخواهد به هر قیمتی که شده حکم کذایی اش را به کرسی بنشاند:

«امکان ندارد پدیده ای را بشناسیم مگر عناصری از اون پدیده قبلها در حافظه ما ثبت شده باشد.»

بنابراین اگر من برای نخستین بار با پدیده ای روبرو شوم که شناختی از آن ندارم و «عناصری» از آن در پیش از آن تاریخ، در «حافظه» من ثبت نشده باشد، نمیتوانم از آن شناختی بدست آورم و «مفهوم سازی» نوینی را سازمان دهم. این را باید از دستاوردهای «قانون ذهن» صالحی نیا دانست.  گویا در نتیجه این حکم قاطع و مطلق که «ما هرگز نمیتوانیم که از پدیده ای که تا کنون تجربه نکرده ایم، شناخت بدست آوریم»!؟ باید از خیر شناخت آن بگذریم و فراموشش کنیم. در این صورت روشن نیست که اصلا چگونه خود این «برداشت های پیشین»که قاعدتا در نقطه آغاز یعنی نخستین شناخت، نمیتوانستند وجود داشته باشند، بوجود آمده اند!؟

 وی ادامه میدهد:

«خوب این معنیش چیست؟ اینست که شناخت ما از پدیده ها مشروط است به خود ما! مشروط است به تاریخ تجارب قبلی ما. ما هستیم که اون شناخت جدید را شکل می دهیم. اون پدیده خارج ذهن ما ساخته ذهن ماست.»

و این نتیجه «فاز بررسی علمی شناخت» است که «برای تقویت نظریه شناخت» صورت گرفته است!امید که زندگی، شناخت ما را از چنین «تقویت ها» تضعیف کننده ای دور نگه دارد!؟

پس «اون پدیده خارج ذهن ما ساخته ذهن ماست»! نتیجه گیری مشعشعی که باید با حروف بزرگ نوشت و به در دیوار آویزان کرد، زیرا «عقل غربی» توانسته چشم غول درآورد! و «عقل ایرانی» و «شرقی» را شکست دهد!؟

شاید که صالحی نیا این سخن مارکس را که «کلیت اندیشیده، ساخته ذهن است» شنیده یا خوانده است. اما براستی که- اگر شنیده یا خوانده باشد- چیزی از آن نفهمیده است.

  پس در «فاز بررسی علمی شناخت» ذهن ما تلاش نمیکند که با آن پدیده در تماس و رابطه قرار گیرد، روی آن بگونه ای متمرکز کار کند و آنرا مورد تجزیه و تحلیل ویژه قرار دهد، به بازسازی ذهنی آن پدیده بوسیله  شناخت منطقی دست زند و با ساختن مفاهیم و نظریه ها، آن را بازتاب دهد، بلکه آن پدیده بازتاب و تجلی بیرونی برداشت هایی است که در حافظه موجود است. و این در نهایت به این معناست که این واقعیت ها و عینیات نیستند که در تحلیل ویژه ما از آنها، به شکل مفاهیم(برداشت ها) در میایند و به آنها جان میدهند، بلکه این مفاهیم عام هستند که به شکل واقعیت ها و عینیات در میایند و به آنها جان میدهند.

 اینها البته جز تکرار نعل به نعل  ناشیانه و عامیانه دیدگاههای ایده آلیستی چیز دیگری نیست و«عقل غربی» میخواهد این دیدگاهها را به وسیله سفسطه مضحک و مسخره «دانش مغزی» و «حافظه در دسترس» که نشان از فقدان حتی زرنگی های رایج بورژوایی دارد، منطقی جلوه دهد. در بخش بعدی ما به این نکات می پردازیم.

ادامه دارد.

م- دامون

اسفند 97

یادداشتها

1-    ما در اینجا از ماتریالیستهای استوار و پیگیری مانند مارکس و انگلس صحبت میکنیم. برخی از ماتریالیستها مانند فوئرباخ و برخی از مارکسیست ها همچون پلخانف از دیدگاه کانت انتقاد میکردند اما این انتقادها عموما بی توجه به نقادی هگل از کانت صورت میگرفت و در مجموع از یک دیدگاه ماتریالیستی - دیالکتیکی نبود.

2-   انگلس در مقاله ای پیرامون کتاب نقد اقنصاد سیاسی مارکس مینویسد:«نشان دادن درک ماتریالیستی از حتی یک مورد تاریخی واحد، کاری است علمی که مستلزم سالها تحقیق صبورانه است، زیرا از ضروریات آن چنین بر میآید که در محدوده آن جایی برای حرف مفت نیست و تنها با داشتن انبوهی از مطالب تاریخی - که منقدانه مورد بررسی قرار گرفته – و احاطه کامل بر آنهاست که حل چنین مسئله ای میسر میگردد.»( کارل مارکس،«درباره نقد اقتصاد سیاسی » بخش یک، فرانتس دانکر، برلن  1859)

3-    بر طبق این نظریه مثلا انیشتین یا دیگر دانشمندان علم که نتیجه تحقیقات و نظریات فراوان آنها روی «واقعیات دنیا» شکل عملی به خود گرفته است، و جزو مهمترین پیشرفت ها در علم مورد نظر به شمار میآید، بر مبنای «قانون ذهن» کذایی بر مبنای «برداشتهای قبلی»(لابد نیوتنی) داوری کرده و لذا« روایتی شخصی» از حوزه مورد بررسی خود ارائه ارائه داده اند!؟ روشن که است که اختلافات میان دانشمندان، در زمانی که هنوز یک نظریه به سرانجام نهایی خود نرسیده است و یا برای تکامل آن را که امری لازم و بدیهی است، تقلیل دادن به اختلاف بین «روایت های شخصی» خیلی مضحک است. در اینجا اختلاف بر سر ارزیابی بر سر داده های بیرونی و چگونه استنتاج قوانین از آنها و تبدیل به نظریه است. در مسئله «روایت های شخصی» وضع برعکس است؛ یعنی اختلاف بین افرادی است که به واسطه «برداشت» های پیشین خود، داده ها را آنگونه که خود میخواهند، شکل میدهند و این دیگر استنتاج قانون عینی و علم نیست. گفتنی است که صالحی نیا در نوشته های دیگر، نظرات درهم و آشفته ی دیگری در مورد شناخت علمی ارائه داده که بجای خود به آن خواهیم پرداخت.

روز جهانی زن به تمامی زنان فرخنده باد

روز جهانی زن به تمامی زنان فرخنده باد

40 سال اخیر، سال های ستم، سال های نابرابری های هولناک و فاجعه بار و سالهای پر از درد و تلخی و رنج برای تمامی زنان تمامی طبقات خلقی ایران بوده است. از ستم ها و نابرابری های پدر سالارانه عشیره ای، فئودالی، دینی، مذهبی گرفته تا ستم های مرد سالارانه جامعه مدرن و تا استثمار چندگانه زنان کارگر و زحمتکش شهری و روستایی. در ایران، جز تمامی ستم هایی که به زنان در تمامی کشورهای پیشرفته امپریالیستی غربی و کشورهای عقب مانده و زیر سلطه میشود، ستم هایی میشود که در بسیاری از آن کشورها نایافتنی است.

 در کشور ما به دلیل وجود یک نظام سرمایه داری عقب مانده، برقراری خلافت کهنه پرستان، مستبدان و جانیان مال و قدرت پرست و تسلط  دین و مذهب بر فرهنگ کشور، ستم هایی بر زنان میشود که  نه یکی دو لایه بلکه چندین و چند لایه و هر کدام بدتر و حقارت بارتر از دیگری است. در اینجا زنان با تحقیرآمیز ترین نابرابری های اجتماعی و قوانین تبعیض آمیز حقوقی روبرویند. قوانین حقوقی در مورد مالکیت، ازدواج، طلاق، ارث، گواهی، حق حضانت فرزندان، حق خروج از کشور، پوشش و پویش های فرهنگی و ورزشی و غیره که یکی بدتر و کراهت بارتر از دیگری است . اینجا، در ایران بخشی از شنیع ترین و خشونت بارترین اشکال مجازات اسلامی شامل حال زنان میگردد.

 بی دلیل نیست که در ایران یکی از پرخروش ترین بخش های جامعه، زنان هستند. آنها همواره علیه تمامی این اشکال کهنه ستم و استثمار به ستیز و مبارزه برخاسته اند. این مبارزات پس از برقراری جمهوری نکبت و از همان نخستین  روز جهانی زن در 17اسفند 57 و با گردهمایی ها و راهپیمایی ها علیه حجاب اجباری خمینی و تمامی  کهنه پرستان و مومیایی ها آغاز شد و تا روسری برداشتن ها دختران و زنان در این یکسال اخیر در شهرها، و تلاشهای  زنان آگاه  و مبارزی همچون سپیده قلیان برای برقراری اتحاد با جنبش کارگران و زحمتکشان ادامه یافت.

در این مدت 40  سال بسیارند زنان مبارز و فداکاری که جان باختند، به زندانهای دراز مدت محکوم شدند، زیر شکنجه های حیوانی قرار گرفتند و محروم از حقوق اجتماعی شدند. هم اکنون که سالگرد روز جهانی زن است، صدها زن به دلیل مبارزات خود علیه همین قوانین ضد زن در زندانهای حکومتگران متحجر و جانی هستند.

مبارزات انقلابی، جانفشانه و پیگیر زنان ایران علیه ستم و استثمار ایران، شایسته افتخار و بالیدن است و آنرا تا رسیدن زنان به خواستهای خود و برقراری جهانی بدون تبعیض و نابرابری و کهنه پرستی، پایانی نیست. اینجا، در ایران روز بروز بر کینه زنان نسبت به حکومت سرمایه داران متحجر و جانی و جلادان آنها بیشتر خواهد شد، و خشم آنها بیش از پیش فوران خواهد کرد و به  سوی مبارزات شدیدتر، مقاوم تر، مهاجم تر و با اعتماد به نفس افزونتری پیش خواهد رفت. 

هر چه پیگیرتر و پایدارتر باد مبارزات زنان

پیش به سوی پیوند جنبش زنان با جنبش کارگری

سرنگون باد حکومت ستم و استثمار جمهوری اسلامی

 برقرار باد جمهوری دموکراتیک خلق ایران

گروه مائوئیستی راه سرخ

16 اسفند 97

  

برعلیه ضد لنین و ضد لنینیسم ها(2) با درست کردن و افزوده ها در 21 اسفند97

برعلیه ضد لنین و ضد لنینیسم ها(2)

با درست کردن و افزوده ها در 21 اسفند97

مارکس و مسئله «روایت»های شخصی

صالحی نیا دم از عقل و فلسفه و منطق - بویژه از نوع غربی آن - میزند و خود را تابع اینها میداند. بد نیست اگر عقل و فلسفه و منطق وی را آزمایش کنیم.

 ما از میان نوشته های وی مقاله ای به نام«روایتهای"مارکسیزم"و توهم "مالکیت اصل مارکسیزم"» (نوشته شده به تاریخ 15 ارديبهشت 1397 ) را که وی در آن نظر خود را درباره نظریه شناخت بازگو میکند، انتخاب کرده ایم. این مقاله ای است که در حاشیه برگزاری دویستمین سالگرد تولد مارکس در چین(بوسیله رویزیونیستهای چینی) نوشته است.

در این مقاله ی«فلسفی»، جناب صالحی نیا پس از شرح بی معنایی از جریانهای چپی که گویی همین طور«هردمبیلی» و بر مبنای«روایت» های فردی یا گروهی، یکی پس از دیگری در تاریخ جهان و ایران بوجود آمده اند(و اسم این شرح «جغول بغول» را هم تاریخ «مستند» میگذارد)(1) که تنها افراد بی پرنسیپی مانند وی میتوانند این گونه به آن برخورد کنند، به این نتیجه گیری میرسد که هر کسی «برداشت» و «روایت» خودش را از مارکس دارد، و در پی آن میگوید این مسئله ریشه فلسفی دارد؛ و آنگاه برای اینکه ریشه فلسفی آن را نشان دهد در بندی زیر نام «روایت ها یا برداشتها در نظریه شناخت، فاز فلسفیدن در موضوع رابطه پدیده و شناخت از اون پدیده» چنین مینویسد:

«از دید من این فقط مارکس نیست که مشمول داستان "روایتها" و برداشتها می شود.تمامی واقعیتهای این دنیا در ذهن انسان مشمول همین قانون است که در نظریه شناخت تایید شده و توضیح داده می شود.»

گویا از نظر صالحی نیا«شهرهرت» است که هر کس هر جور دلش خواست از«واقعیت های» دنیا و از جمله مارکس«برداشت» کند و یا «روایتی شخصی» از آنها داشته باشد!؟

این دیدگاه، به شکلی تکرار همان داستان کهنه «روایت »ها یا «تاویل» های پسامدرن هاست که یاد آور نظریه پروتاگوراس سوفسطایی( که در زمان خودش همراه با سوفسطاییان نقش معینی در تکامل فلسفه داشت)است که انسان( یا در واقع ذهن انسان) را معیار هر چیز میدانست. پسا مدرنها میگویند هر انسانی «برداشت» یا «روایت» خودش را از شیء یا پدیده دارد و در نتیجه  به اندازه انسانهای روی زمین برداشت و یا «حقیقت» وجود دارد. و این انسانها هم از طریق گفتگو با یکدیگر میتوانند نظریات، برداشتها یا در واقع «حقایق» خود را به هم نزدیک کنند.

صالحی نیا از این هم پیشتر رفته نام این «شهر هرت» را«قانون» ذهن انسان میگذارد. روشن نیست که این از نظر صالحی نیا«قانون» ذهن، در کدام نظریه شناخت «تایید شده و توضیح داده» شده است، که وی با این قیافه حق به جانب به آن اشاره میکند. چنین نظری از دیدگاه شناخت ماتریالیستی - دیالکتیکی که بر پایه عمل قرار دارد، نه تنها «قانون» نیست و نه تنها «تایید» وبر این مبنا«توضیح داده» نشده، بلکه مهمل محض است.

صاحب«عقل غربی» ادامه میدهد:

«ابتدا کانت بود که رابطه موضوع شناخت و عامل شناخت و درهم تنیدگی این دو را ارائه داد. به این معنی که عامل شناخت یا ناظر یک پدیده عامل مهم و تعیین کننده در چگونگی شکل گرفتن شناخت از اون پدیده است. حالا اون پدیده مارکس باشد یا یک گلدان جلوی روی شما!

بواقع این شما هستی که با استفاده از ذهنیت خودتان اون پدیده را معنی می دهید و درک می کنید و درک شما به این دلیل خود اون پدیده نیست بلکه "روایت شماست"»

در این صورت، شما باید بتوانید «با استفاده از ذهنیت خودتان» مارکس را گلدان و گلدان را مارکس «معنا» و درک کنید!؟ و لابد اگر کسی چنین کرد صالحی نیا وارد معرکه شده و میگوید: «اینکه شما مارکس را گلدان و گلدان را مارکس معنا کردید،اشکالی ندارد؛ اینها «روایت» شما از این دو پدیده است»!؟

آیا اینها جز چرندیات چیز دیگری است؟

یکم: عامل شناخت(همان سوژه) یا «ناظر یک پدیده» عامل مهم در شناخت یک پدیده است، اما عامل تعیین کننده شناخت(دقیق تر، معیار درستی یا نادرستی شناخت یا محک زننده انطباق با قوانین پدیده) از آن پدیده نیست. دیدگاهی که عامل شناخت یعنی ذهن(یا ذهنیت) انسان را دارای نقش تعیین کننده در شناخت و بدتر«معنا دهنده به پدیده»میداند، ایده آلیستی است؛ زیرا در واقع و از دیدگاه ماتریالیستی مارکس، این عمل انسان است که عامل تعیین کننده در شناخت یک شیء یا پدیده است. شناخت با عمل آغاز میشود و به عمل باز میگردد و در آن درستی و استواری آن محک میخورد. در نتیجه، فرایند کلی شناخت، یعنی جهش از ماده (شیء یا پدیده) به اندیشه(شناخت- ذهن) و جهش از اندیشه به عمل هر دو بر مبنای عمل به فرایند یگانه ای تبدیل میشوند.

گفتنی است که مواقعی ذهن نقش تعیین کننده را در فرایند شناخت میابد؛ مثلا در فرایند تبدیل شناخت حسی به منطقی و هنگام تلاش برای فهم ماهیت پدیده، نقش ذهن و فعالیت آن تعیین کننده میشود و بدون رسیدن به چنین شناختی، نمیتوان تاثیری دلخواه روی پدیده و در جهت اهداف خود گذاشت. اما این نقش تعیین کننده زمانی است که ذهن، احساسهای بدست آمده از شیء در جریان عمل روی آن را، مرتب میکند و از آنها به سوی مفاهیم و شناخت منطقی  میرود. از این رو، به هیچ عنوان نقش در نهایت اساسی و تعیین کننده عمل را که در سراسر فرایند دوگانه وجود دارد، نفی نمی کند. 

دوم: این دیدگاه نفی کامل دیدگاه ماتریالیستی بازتاب است. دیدگاه ماتریالیستی بازتاب بر این است که این خود شیء یا پدیده و تضادها و قوانین آن است که با واسطه عمل انسان روی آن، در ذهن انسان بازتاب می یابد و در معرض شناخت قرار میگیرد. و اشیاء و پدیده ها هم، نه بواسطه «ذهنیت» انسان و «روایت ها» و «برداشتها»، بلکه بواسطه اختلافات و کیفیات متفاوت خود، در ذهن انسان بازتاب های مختلفی میابند.

 این فرقی که انسان بین برف و سنگ(بین گلدان و مارکس و بین مارکس و کانت) میگذارد، نشان میدهد که شناخت انسان از این دو بواسطه ماهیت متفاوت آنها، متفاوت است. به عبارت دیگر، برف و سنگ به واسطه تفاوت میان خودشان است که بازتابهای متفاوتی در ذهن من می یابند و معناهای مختلفی کسب میکنند، نه به واسطه ذهن من. در نتیجه این ماهیت های متفاوت اشیاء و پدیده ها هستند که تعیین کننده نوع شناخت از خود و نوع برخورد به خود می باشند. نمیتوان برف را سنگ فهمید و سنگ را برف. از برف نمیتوان برای درست کردن یک دیوار استفاده کرد، زیرا آب میشود و میریزد، اما از سنگ میتوان، زیرا محکم و استواراست. گلوله برفی را در زمستان میتوان برای بازی و سرگرمی بسوی دوست خود پرتاب کرد، اما سنگ را نمیتوان.

هیچکس نمی تواند به میل خود شیء یا پدیده ای را بازتاب دهد یا به عبارت دیگر آن را آن گونه که دلش میخواهد «معنا» کند، اگر آن پدیده نتواند آن بازتاب یا«معنا» را داشته باشد.(2) زیرا اگر من بتوانم به هر شیء یا پدیده ای با ذهن خود«معنا» دهم، آنگاه میتوانم برف را سنگ «معنا» کنم و سنگ را برف. از برف خانه بسازم و سنگ را بجای برف، به کله دوست خود بکوبم. حال آنکه میدانیم هر آدم معمولی بین برف و سنگ تمایز میگذارد، و این از آن روست که آنها در واقعیت متفاوت و متمایزند.

 اینجا نمیتوان گفت شما روایت خودت را از سنگ و برف داری، من هم روایت خودم.(3) زیرا شناخت از برف و سنگ، حتی اگر به گونه ای انفرادی و بر مبنای عمل فردی آغاز گردد، به مرور تبدیل به شناخت اجتماعی میشود. بطور کلی، شناخت انسانی متکی به عمل روی اشیاء و پدیده هاست و نه در انفراد و جدایی از آنها و یا انفعال در قبال آنها.

 حتی اگر فرض را بر این بگذاریم که شخصی که تا کنون برف و سنگ را ندیده است به واسطه ذهنیت شخصی خود، به برف و سنگ «معنای» واحدی دهد و آنها را یک پدیده درک کند، پس از آنکه هر دو را به سر خود کوبید، به اختلاف میان آن دو پی میبرد و از آن پس در حدودی که از آن دو شناخت بدست آورده و در چارچوب معینی،  بین آنها فرق میگذارد.

همین جا به این هم اشاره کنیم که آنچه در مورد تفاوتهای اشیاء یا پدیده ها گفتیم با امکانات متفاوتی که اشیاء و پدیده ها دارند و استفاده ای که افراد گوناگون از اشیاء یا پدیده های گوناگون، بنا به همان امکانات متفاوت و بنا به میل شخصی خود میکنند، فرق دارد. ممکن است شخصی از چوب درخت برای ساختن خانه استفاده کند و دیگری برای گرم کردن خانه و سومی با کار تراشیدن و یا حکاکی روی آن برای درست کردن یک اثر هنری. این ربطی به ماهیت چوب ندارد. و همین ماهیت است که چوب را متفاوت با آهن میکند.

 سوم: «دخیل بستن» به کانت در این موضوع، جدا از اینکه نشانگر ناآگاهی وی از فلسفه کانت است، نفعی برای این «عقل غربی» حاصل نمیکند. دلیل این است که کانت ایده آلیست بود و در این موضوع که عامل شناخت در «شکل دادن به پدیده» یعنی شناخت آن، نقش تعیین کننده دارد، ایده آلیستی فکر میکرد. وی مفاهیم و مقولاتی را که اندیشه بوسیله آنان در پدیده رسوخ میکند، ««پیشینی» میدانست و آنها را موثر در شکل گرفتن شناخت علمی به شمار میآورد و همین اساس ایده آلیسم وی را تشکیل میداد.

اما نظر کانت در مورد تعین کننده بودن ذهن انسان در شناخت پدیدارها، ربطی به «روایت» و «برداشت» شخصی ندارد. او درباره علم شناخت صحبت میکند و نه درباره «روایت» های شخصی؛ وی این «شکل دادن به پدیده»، یا دقیقتر،  شناخت یافتن از پدیده را، موجب این نمیدانست که اشخاص از پدیده «روایت» هایی که شخصی است، پیدا کنند و ارائه دهند؛ زیرا وی درباره مقولاتی «پیشا تجربی» ای صحبت میکند که عمومی است، و منجر به شناخت علمی قابل اتکاء و انطباق یافته با نمودها، که  خود از راه حواس در ذهن انسان بازتاب میبابند، برای پیشرفت دانش و انسان میشود و نه «روایت» های شخصی ای که موجب دیدگاههای متفاوت افراد شود.

و باز، کانت گر چه به اندیشه در باره رابطه شناخت و شیء یا پدیده دست زد، اما در موضوع رابطه موضوع شناخت و شناسنده و بویژه و اتفاقا در مورد «درهم تنیدگی» آنها دچار اشتباهات جدی متافیزیکی(جدا از دیدگاههای ایده آلیستی اش) شد. زیرا از یک سو، برای شناخت مفهومی انسان(یا بازتاب علمی پدیده در ذهن انسان)، سرچشمه ای جز تجربه حسی هم قائل بود و به این ترتیب «درهم تنیدگی» ذهن و عین یا برخاستن شناخت مفهومی از شناخت حسی  شیء یا پدیده را، که با واسطه عمل و کار روی آن صورت میگیرد، انکار میکرد؛ و دوما برای ماهیت شیء یا پدیده که در شناخت علمی، هدف، رسیدن به آن و فهم قانونمندی های آن است، وجود و هویتی مستقل از آن «درهم تنیدگی» قائل بود و آنرا «شناخت ناپذیر» میدانست. به این ترتیب، درهم تنیدگی ای که کانت از عوامل درونی از یک سو و شناخت  شیء یا پدیده مورد شناخت ارائه میدهد را، بیشتر باید از یکدیگر جدا کردن دانست تا درهم تنیدگی، و ایرادهای اساسی از هر دو سو دارد. این که کانت را دوآلیسم هم  میدانند برای این است که ذهن و عین را دو منبع متفاوت شناخت بشمار میآورد. در حالیکه ماتریالیسم تنها منبع را ماده و ایده آلیسم تنها منبع را ذهن انسان میداند.

در مجموع  درک های کانت در مسئله شناخت، ایده آلیستی بود، زیرا شناخت های عامل شناخت را «پیشینی» میدانست و این «پیشینی» را هم بطور مطلق از موجودیت اجتماعی- تاریخی بشر و عمل اجتماعی آن جدا میکرد. اینها بخشی از نواقص نظریه شناخت کانتی از دیدگاه ماتریالیستی است.

چهارم: همین که گفته شود درک من از هر شیء یا پدیده، «روایت» من از یک شیء یا پدیده است، یعنی یک ایده آلیسم دیگر. زیرا در این صورت، هر کس روایت خود را دارد و دیگر در اینجا از «درهم تنیدگی» موضوع شناخت و ذهن انسان نمیتوان صحبت کرد.(4)

بر این مبنا، اندیشه من از خودم برمی خیزد و اندیشه دیگری نیز از خودش و گویا هیچ ارتباطی با شیء یا پدیده هم ندارند. در اینجا دیگر قرار بر شناخت شیء و پدیده نیست، بلکه شیء یا پدیده تنها بهانه ای هستند برای یک دیدگاه و یا معناهای شخصی. حال آنکه میدانیم اگر هزار نفر با سنگ و آب بگونه ای تجربی و عملی سرو کار داشته باشند، بین این دو فرق میگذارند و درک هاشان در مورد هر کدام از این دو و تفاوتهای عمومی شان، به هم نزدیک است؛ و چنانچه این هزار نفر آخرین پیشرفتهای علوم فیزیک و شیمی، یعنی آخرین درجه رشد شناخت اجتماعی را خوانده باشند، آنگاه این نزدیکی بین آنها به میزان بسیار زیادی بالا میرود و اندیشه شان در مورد آنها نزدیک به هم خواهد بود.

پنجم: آنچه تا کنون گفتیم در مورد شناخت مارکس نیز با اگرها و اماهایی که پایین تر توضیح خواهیم داد- زیرا اینجا پای مسئله ای اجتماعی و طبقات مطرح است و وجوهی وارد قضیه میشود که در مورد علوم طبیعی  وجود ندارد و یا کمتر وجود دارد - راست درمیاید.

 مقدمتا بگوییم که اینجا نیز این من نیستم که به مارکس معنا میدهم. مارکس معنای خودش را از خودش از گفته ها و اعمالش دارد و این ها در کتابها و در تاریخ جنبش کمونیستی موجودند. هر تاریخ فلسفه دانی بین نظرات فلسفی مارکس با افلاطون، ارسطو، کانت، هگل، دیدرو و فوئرباخ  فرق میگذارد؛ هر اقتصاد دانی بین نظرات مارکس با آدام اسمیت و ریکاردو و... فرق میگذارد و هر تاریخ نگار اندیشه های سوسیالیستی نیز بین مارکس با سن سیمون، فوریه و ااوئن فرق میگذارد و کسی هم تا کنون نیامده که مارکس را افلاطون و ارسطو و یا اندیشمندانی که در بالا از آنها نام بردیم «معنا» کند.

ادامه دارد.

م- دامون

اسفند 97

یادداشتها

1-    و این هم شرح تاریخ:«قبلتر ها توده ایها مارکس را ترجمه کردند و بعدش فدائیها اونها را خائن نامیدند و مدعی شدند که مارکس مال اونهاست و اون یکی ها رویزیونیست هستند و نوکر شوروی و بعدش بود که پیکاریها اومدند و باز مارکس را از چنگ اون دو نسل قبلی در اوردند و نجاتش دادند! خوب طبیعی بود که وقتی تو سطح دنیا نگاه می کنیم همین ماجرای کمدی را می بینیم! از مارکسیتهای اروپائی زمان مارکس تا لنین که اونها را کافر و ضد مارکس نامید تا مائو و استالین و تروتسکی بگیر تا کاسترو و چگوارا تا انور خوجه! خلاصه توی این دویست سال که از تولد مارکس می گذرد این مارکس مرتب از این گوشه به اون گوشه کشانده شد و هر گرایشی او را مل خود دانست و بقیه را خائن به او! اینها که گفتم کاملا مستند است. واقعیتی است که هیچ کدام از این قبائل نمی تواند منکرش شود!» برای این فرد که جدی نیست و کوچکترین مسئولیت در قبال مسائل ندارد، اسم این تاریخ است. آنچه از این تاریخ  میتوان فهمید این است که نمیتوان گفت که کی درست است و کی نادرست.

2-    این مسئله در مورد نه تنها علوم طبیعی و اجتماعی بلکه حتی در مورد آثار هنری که تفسیر پذیرند، نیز راست در میاید. برای نمونه کسی نمیتواند از شکسپیر، بالزاک، گورکی یا برشت «روایتی» فاشیستی ارائه دهد و یا  فیلم «پیروزی اراده» را که در دفاع از فاشیسم است، اثری هوادار طبقه کارگر «معنا» کند. 

3-    همانگونه که نمیتوان گفت که کتاب سرمایه، «روایت» مارکس از اقتصاد سرمایه داری است و کتاب ثروت ملل «روایت» آدام اسمیت. این دو کتاب در بیان واقعیت معینی از دیدگاه دو طبقه نوشته شده اند در عین اینکه کتاب مارکس در مرحله متکامل تری از توسعه و انکشاف سرمایه داری و در تکامل همان علمی بوجود آمده است که آدام اسمیت از پایه گذاران آن به شمار میرفته است.

4-    این در مورد گزارش، توصیف ها یا تفسیرهای فردی از رویداهای شخصی زندگی نیز راست در میاید. ممکن است که دو یا چند نفر از یک واقعه ی مشخص که همانگونه که در واقعیت بوده گزارش میشود، توصیف ها و تفسیرهای شخصی مختلف و متضادی را ارائه دهند. از چند حال بیرون نیست: یا اینکه یکی درست تجزیه و تحلیل میکند و دیگران نادرست؛ یا هر کدام آنها بخشا درست و بخشا نادرست واقعه را بررسی میکنند، یا اینکه همه آن را نادرست توصیف میکنند و بالاخره یا اینکه واقعه ای تک از دید افرادی با منافع متضاد توصیف میشود، لذا حقیقت از دید هر یک، با دیگری متفاوت است.   

جدال درون جناح های طبقات حاکم و چرخش های تضادها

جدال درون جناح های طبقات حاکم و چرخش های تضادها

استعفای ظریف وزیر امور خارجه دولت روحانی که در پی به بن بست رسیدن برخی از مهمترین مسائل مورد اختلاف بین دولت روحانی و ظریف از یکسو و جناح خامنه ای از سوی دیگر در مورد سیاست خارجی صورت گرفته است، تضاد میان جناح های طبقه حاکم را دوباره تشدید کرد.

مهمترین مسائل مورد اختلاف در این زمینه عبارتند از مذاکرات برجام، مذاکرات با کشورهای اروپایی پس از برجام، مذاکره با ترامپ و آمریکا، مسئله لایحه FATF ، سیاستها در منطقه خاورمیانه و بویژه در کشورهایی مانند سوریه، یمن، لبنان و افغانستان و دخالت های بی پایان سپاه پاسداران (سپاه قدس) در این امور. این استعفا گویا در واکنش به آمدن بشار اسد به ایران بدون اینکه وزیر امور خارجه ایران آن را بداند و یا اساسا در جلسات وی با خامنه ای و یا روحانی حضور داشته باشد، صورت گرفته است.

پس از دورانی افت تضادها درون طبقات حاکم کنونی که پس از تهدیدهای خامنه ای علیه روحانی و بویژه اخطاری که در گردهمایی قم در مورد «استخر فرح» به وی داده شد، و پس نشستن روحانی بوجود آمد، دوباره آرام آرام براه افتاده و در روزهای اخیر بدلیل استعفای ظریف، تحرک بیشتری یافتند. این که استعفای ظریف واقعی بوده و یا اینکه صرفا مانوری از جانب وی برای زیر شعاع خود قراردادن دیدار بشار از ایران و با جناح مقابل بوده است و وی میدانسته که استعفای وی پذیرفته نمیشود، تاثیری در اینکه این استعفا در چارچوب تضادهای جناح های مختلف طبقه حاکم است بوجود نمی آورد. نپذیرفتن استعفای ظریف و برگرداندن وی به پست وزیر امور خارجه که در جهت آرام کردن اوضاع صورت میگیرد نیز نمی تواند سر و ته این تضادها را به هم آورد.

***

آنچه میتوان از سیر حرکت مبارزات طبقاتی در ایران درک کرد این است که در حال حاضر دو تضاد بیشترین تحرک را دارند.

تضاد نخست، تضاد میان تمامی خلق(طبقه کارگر، دهقانان، خرده بورژوازی شهری و روستایی و بورژوازی ملی) با طبقات حاکم که بخشی از سرمایه داران انحصار طلب بوروکرات- کمپرادور مذهبی، متحجر و فئودال مسلک جناح مسلط آن است،

 و تضاد دوم، تضاد میان جناح های طبقات سرمایه دار حاکم است. این تضاد میان جناح سرمایه داران بوروکرات- کمپرادور انحصارطلب متحجر مذهبی با سرمایه داران بوروکرات - تکنوکرات ایضا مذهبی اما شبه مدرن( یا نیمه مدرن) و هوادار روابط با امپریالیستهای غربی است؛ و همین تضاد در دوره کنونی، تضاد عمده میان طبقات سرمایه دار مرتجع حاکم است(تضاد این دو جناح با باند احمدی نژاد نیز وجود دارد، اما احمدی نژاد در مرحله کنونی تا حدودی تحرک خود را از دست داده است). این دو تضاد، یعنی تضاد میان خلق و طبقات حاکم و میان طبقات حاکم، یک وحدت اضداد را تشکیل میدهند.

 بجز این دو تضاد، تضاد میان جناح های سرمایه دار بوروکرات - کمپرادور مذهبی مسلط بر حکومت با امپریالیستها و نیز تضاد میان خود جناح های طبقات حاکم نیز به نوبه خود یک وحدت اضداد دیگر را تشکیل میدهند. همچنین، تضاد میان خلق و طبقات حاکم و تضادخلق با امپریالیستها نیز یک وحدت اضداد را تشکیل میدهند.

 اینها هر کدام دو به دو، وحدت اضدادند. این تضادها در حالیکه با یکدیگر در حال مبارزه هستند، یعنی عمده شدن وجود یکی، غیر عمده شدن دیگری است، در عین حال با یکدیگر در یگانگی هستند، در یک دیگر نافذ میشوند، یکدیگر را زیر تاثیر خود قرار میدهند و به یکدیگر گذر میکنند. برای نمونه تضاد میان باند- جناح  احمدی نژاد با خامنه ای، که در چارچوب تضاد میان طبقات حاکم است، به جنبش دی ماه 96 کشیده شد و تضاد میان جناح های مختلف طبقات حاکم، به تضاد میان خلق و طبقه حاکم تبدیل گردید و تضاد توده ها و حکومت بجای تضاد میان جناح های حاکم عمده شد.

 و یا هنگامیکه مبارزات توده ای اوج میگیرد می بینیم که حرکتها و اعتراضاتی در میان افرادی از طبقات حاکم پدید میاید، نمایندگان در مجلس به سخنرانی ها دراز و اعتراضی دست میزنند و اینجا و آنجا افرادی از جناح اصلاح طلب مصاحبه میکنند و مواضعی در مخالفت با جناح مقابل میگیرند.

 از سوی دیگر ما شاهد آنیم که وقتی جنبش اوج میگیرد، تضاد میان طبقات حاکم یا جناح های مسلط و جناح های غیر مسلط زیر تاثیر جنبش توده ای قرار گرفته، بسته به شرایط جنبش توده ای، گاه دچار افت شدید شده و گاه نیز  بیشتر اوج میگیرد.

عللی که موجب افت این تضادها میشود یا از ترس خود جناح های غیرمسلط ( در اینجا ما بویژه اصلاح طلبان و برخی از جریانهای بینابینی میان اصلاح طلبان و جناح خامنه ای و جناح احمدی نژاد را در نظر داریم) از جنبش توده ای و روبیده شدن بوسیله آن سرچشمه میگیرد  و یا از ترس اتهام جناح مسلط به اینکه آنها با مواضع خود، با جنبش توده ای همراهی کرده و آن را شدت می بخشند. اما عللی که موجب اوج گرفتن آنها میشود عموما، جناح مقابل را گناهگار وضع موجود نشان دادن، استفاده کردن از جنبش توده ای برای اینکه در مبارزه با جناح مقابل موقعیت برتری بیابند و سوار بر جنبش توده ای شوند، و یا اینکه خود بوسیله جنبش توده ای منفرد نگردند و بتوانند در معادلات سیاسی جایگاه خود را نگاه دارند.

***

 تضاد میان طبقات حاکم کنونی یا میان بالایی ها از یک سو و تضاد میان توده ها و طبقات حاکم یعنی میان پایینی ها و بالایی ها از سوی دیگر مهمترین و پرتحرک ترین تضادهای مرحله کنونی است.( باید به این دو تضاد، تضاد میان امپریالیستها و  طبقات حاکم کنونی نیز افزوده گردد که آن نیز پس از روی کار آمدن ترامپ و حزب حمهوریخواه در آمریکا و  به نوبه خود تحرک زیادی یافته است).

رابطه ای که میان این دو تضاد بوجود آمده، پیچیده و متضاد است. مهمترین رابطه آنها بدین گونه است، که هر زمان که تضاد خلق با طبقات حاکم کنونی عمده میشود، تضاد میان حکام غیرعمده شده و دچار سکون نسبی میگردد؛ و برعکس هر زمان تضاد میان توده ها و حکام کنونی دچار سکون میگردد، تضاد میان حکومتگران اوج میگیرد و عمده میشود. اغلب  سیر فروکش کردن یکی، آغاز حرکت دیگری و فرایند اوج گیری آن است. مثلا، زمانی که  به پایان رشد و اوج تضادمیان  طبقات حاکم میرسیم، جهش وار به  تضاد میان توده ها و آنها سوق داده میشویم و برعکس. این را میتوان به این گونه نیز تحلیل کرد که زمانی که جنبش توده ها به اوج میرسد، روندی رو به نزول را طی میکند(در نتیجه تضادهای درونی این جنبش و کاهش نیروی متحد آن و نیز سرکوب ارتجاع حاکم از سوی دیگر) و سپس در این سکون، تضاد دیگر، آرام آرام به حرکت درآمده و به مرور اوج میگیرد، و برعکس زمانی که تضاد میان طبقات حاکم بدلیل ضعف های جناح های غیر مسلط و یا سرکوب آنها بوسیله جناح مسلط، رو به سکون میرود، جنبش توده ای آغاز به حرکت دوباره خویش میکند.  این دو تضاد هم میتوانند یکدیگر را بکار گیرند و هم از یکدیگر بگریزند و فاصله بگیرند.

***

در دوره کنونی و بویژه پس از سرکوب مبارزات کارگران هفت تپه و کارگران فولاد، جنبش توده ای تا حدودی دچار سکون نسبی شد و اکنون در قیاس با دوره ای که مثلا کارگران، آموزگاران، راننده های کامیون و کامیون داران، کشاورزان، و یا بازاریان مداوما دست به اعتصاب میزدند، گردهمایی و تظاهرات داشتند و غیره، سکون نسبی بر این بخش حاکم شده است.  

این به این معنا نیست که این جنبش به مراحل و مواضع پیشین خود عقب نشسته است. خیر! چنین وضعیتی در حال حاضرممکن نیست. زیرا تمامی دستاوردهای جنبش به شکل ریز و درشت در جامعه در حال حرکت هستند. اگر آن حرکتهای جنبش توده ای را حرکتهای جهشی  بدانیم، در قیاس با آنها، حرکتهای کنونی جنبش توده ای تدریجی است.

 مبارزه توده ای گام به گام به پیش میرود؛ گاه اوج میگیرد و گاه  دچار فرود میشود. گاه به جوشش در میاید و گاه دچار فروکش میشود. اوج و فرود و جوشش و فروکش  در مبارزات طبقاتی، وحدت اضداد هستند. گاه اوج گرفتن جهت عمده است و گاه فرود، گاه غلیان و گاه فروکش. مسیر سر راستی وجود ندارد. پس از هر اوجی، فرودی هست و پس از هر فرودی، اوجی.

این اوج و فرودها که بیان حرکت متضاد است، در یک سیر حرکت کلی رو به پیش صورت میگیرد. در مورد این حرکت کلی رو به پیش باید بگوییم که بواسطه تضادهای ماهوی در جامعه ایران و بویژه اینکه این تضادها و در میان آنها تضاد توده ها با طبقات حاکم سرمایه داران بوروکرات- کمپرادور و متحجر مذهبی کنونی بواسطه شرایط جاری اقتصادی، سیاسی و فرهنگی تشدید شده است، این حرکت کلی رو به پیش نمیتواند بایستد.

 به عبارت دیگر، در هر فرود هنگامی که کل جنبش در حال پیشرفت و تکامل است و ناسازگاری بین توده ها و حاکمیت کنونی وجود داشته و مداوما جوشش میکند، بازگشت به مواضع پیشین صورت نگرفته، بلکه باصطلاح در دوران های فرود و فروکش، بشکل حرکتهای آرام و خزنده به پیش میرود. این حرکتهای آرام و خزنده را باید اشکال پیشرفت تدریجی جنبش و استحکام مواضع بدست آمده در حرکتهای تند و جهنده دانست.

برای نمونه برگرداندن کلی وضع کنونی به پیش از جنبش دی ماه 96، ممکن نیست. برگرداندن سطح آگاهی و بعضا تشکیلاتی کارگران، آموزگاران و دیگر لایه ها و اقشاری که در حال مبارزه با حکومت هستند، به پیش از مبارزات یکساله اخیر، ممکن  نیست؛ و یا برگرداندن وضع جنبش زنان به پیش از این ممکن نیست؛ در این مورد اخیر، مبارزه انفرادی جهش گون زنان برای آزادی- بویژه دختران انقلاب- که در حال حاضر عمدتا گرد حجاب است، اکنون به پیشرفت تدریجی و حرکتهای آرام و خزنده آنها در جامعه انجامیده است و نیروهای پاسدار، بسیجی در این مورد نمی توانند کار زیادی را انجام دهند.

***

اینکه سرانجام مبارزه درون طبقات حاکم به کجا انجامد، هنوز روشن نیست. آنچه  که ما میتوانیم بر مبنای تجارب چند دهه اخیر استنتاج کنیم این است که جناح خامنه ای یعنی سرمایه داران بوروکرات - کمپرادور انحصار طلب متحجر مذهبی  تا زمانی که بطور مطلق بر حاکمیت مسلط نشوند به قلع و قمع جناح های ریز و درشت مقابل خود ادامه خواهند داد. آنها به این جناح ها و گروههای ریز و درشت در چارچوب سیاست مسلط شدن کامل خود بر حکومت نیاز دارند. به گونه ای، از آنها به مانند نردبان و برای گذراندن پیچ و خم ها و رسیدن به یکدستی  طبقات حاکم استفاده میکنند و بیرون از این چارچوب برای آنها کوچکترین ارزشی ندارند. میتوان گفت که اتفاقاتی مانند استعفای ظریف و یا حتی استعفای دولت روحانی- که امر بعیدی است- تنها در مرحله کنونی که با دو تقابل مهم  با آمریکا و با مردم روبرویند، ممکن است خوشامد آنها نباشد، و گرنه آنها در نهایت مایل به تسلط کامل بر دستگاه حکومت و حذف اینها هستند.

تا کنون واکنش جناح خامنه ای به استعفای ظریف به شکل  دو برخورد متضاد بوده است: یکی برخورد تند که نمونه هایی از آن عبارتند از پخش کردن شیرینی در مجلس بوسیله یکی از نمایندگان مجلس، درخواست ممنوع الخروجی وی از جانب دستگاه قضایی، درخواست احضار وی به دادگاه و بازخواست از وی در مورد خیانت به منافع ملی ایران در برخی مذاکرات از جمله برجام و...  و  رفتن به سوی واردکردن اتهام جاسوسی به برخی از اعضای وزارت امور خارجه و...؛

 و دیگری برخورد آرامش دهنده و دلجویی کردن  از وی که نمونه های مهم و کلیدی آن جدا از شایعات مربوط به مخالفت خامنه ای با استعفا، درخواست شریعتمداری در روزنامه کیهان از وی برای پس گرفتن استعفا(که  ظاهرا فرقی با درخواست خامنه ای ندارد) و صحبت های قاسم سلیمانی در مورد نبودن هماهنگی در مورد حضور ظریف در مذاکرات با روحانی بوده است. این دو نوع برخورد نمونه هایی از برخوردهای آینده آنها به جناح مقابل است که بسته به مورد و منافع جناح خامنه ای، یکی از آن دو عمده خواهد شد.

پی نوشت:

اکنون که این مقاله نوشته میشود، روحانی استعفای ظریف را نپذیرفته و وی نیز قرار است به سرکار خود بازگردد؛ تضادها اما، ادامه خواهند یافت.

   هرمز دامان

نیمه نخست اسفند 97