نوال سعداوی مبارز انقلابی در راه رهایی زنان آذر

 

 

مقاله ی زیر به وسیله ی یکی از دوستان جوان مائوئیست افغانستانی نگارش یافته است و پیش از این نیز در سایت شعله جاوید ارگان حزب کمونیست( مائوئیست) افعانستان گذاشته شده است.

 

نوال سعداوی مبارز انقلابی در راه رهایی زنان

آذر
نوال سعداوی انقلابی فمینیست بیش از ۷۰ سال عمر خود را صرف مبارزه برای رهایی زنان کرد. او همچون «اسب سرکشی» بود که نه ساختارهای مذهبی و سنتی پدرسالارانه و مردسالارانه‏ی شرقی توانست او را رام کند، نه ساختارهای حاکم مردسالارانه‌ی سرمایه‏داری امپریالیستی. در باور او، این ساختارها دو روی یک سکه‏ی زنگ‌زده‌ای‌ بوده و هست که مانع رهایی بشریت و به خصوص رهایی زنان شده و می شود. او بر همه‌ی سنت‏ها، تابوها و فرهنگ‏های بنیادگرایانه و سرمایه‏دارانه شجاعانه یورش برد. رد پای افکار او را می‌توان در میان انقلابیون به خصوص زنان یافت. تعدادی از زنان افغانستان از اندیشه‏های او الهام گرفته و می‏گیرند. هر چند خلاقیت‌های ذهن مبارز او بذر جهانی برابر را در اذهان بسیاری کاشت اما مرگ او در ۲۱ مارچ ۲۰۲۱ در میان نشریات چپ (از آن جمله فارسی زبانان) بازتاب گسترده‌ای نداشت. من در این نوشته، تلاش کرده‌ام به بخشی از زندگی پرفراز و نشیب و خدمات او به جنبش رهایی زنان بپردازم.

کودکی و نوجوانی
نوال در سال ۱۹۳۱ در یک خانواده‏ی روستایی در شمال قاهره دیده به جهان گشود. سنت و مذهب پدرسالارانه‌ی حاکم در مصر، در ۶ سالگی با مثله‏سازی اندام جنسی او اولین نشانه‌ی خود را بر بدن او گذاشت. نوال بعدها در کتاب «چهره پنهان حوا» (۱۹۷۷) نوشت: «زخم عمیق از کودکی بر بدنم نهادند که هرگز شفا نیافت.»(1) این کار در خانواده‌ای اتفاق افتاد که «از تحصیلات بسیار خوبی برخوردار بودند.»(2)
نوال از کودکی به «جنس درجه دوم» بودن زنان اعتراض داشت. او در مصاحبه‌ای گفت: «وقتی در جامعه  بزرگ شدم ....می‏دیدم که برادرم را بر من ترجیح می‏دهد...برادرم هر وقت دلش خواست از خانه بیرون می‏رود و بازی می‏کند. در حالی‏که من درس خوان‏تر از او بودم، در خانه کار می‏کردم.... وقتی از خانواده می‏پرسیدم چرا؟ می‏گفت او پسر است. می‏پرسیدم که چرا پسر باید برتر باشد؟ می‏گفت خدا این طور گفته است؛ از همین‏جا، من در برابر خدا عصیان کردم....»(3) ذهن پرسشگر او به چالش کشیدن ستم جنسی را از مثله کردن اندام جنسی دختران، عادات ماهانه، مراسم شب زفاف و زایمان شروع کرده تا مسایل پیچیده‌تر سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به پیش برد. او در ۱۰ سالگی از ازدواج فرمایشی خانواده‏اش سر باز زد و در ۱۳ سالگی اولین کتاب خود را به نام«من عشق را آموختم» نشر داد.
نوال در یک مقطع تاریخی و در فضای فکری- سیاسی‌ای رشد کرد که  فعالیت‏های سیاسی، فرهنگی و جنبش مبارزات زنان در انقلاب ۱۹۱۹ مصر علیه استعمار انگلیس در جوش و خروش بود. در این دوران گروه زنان مصری اولین«اتحادیه فمینیستی مصر» (۱۹۲۳) خود را که البته گرایش لیبرالی داشت، تاسیس کرد.

نوال سعداوی و سیاست در مصر
هر چند دولت ملی‏گرای جمال عبدالناصر (۱۹۵۲-۱۹۷۰) در سال ۱۹۵۳ به سلطنت پایان داده و در سال ۱۹۵۶ حق رای زنان را به رسمیت شناخت، اما مادر بودن و همسر بودن نقش اصلی زنان باقی ماند. در سال ۱۹۶۷ که اسرائیل بخش ‌هایی از خاک مصر، سوریه و اردن را تصرف کرد و افکار ملی‏گرایی و «پان عربی» تشدید شد، نوال سعداوی شجاعانه در دو جبهه مبارزه ‏کرد: او از یک طرف با نقد توجیهات اعتقادی و دینی نیروهای اشغالگر اسرائیلی که از سوی امپریالیسم آمریکا و «سازمان ملل متحد» پشتیبانی می‌شد،‌ درمقابل آنها ایستاد و از طرف دیگر به مبارزه علیه ملی‌گرایان مذهبی مردسالار ادامه داد. 
پس از مرگ ناصر جانشین او انور سادات (۱۹۷۰-۱۹۸۱) با همکاری اخوان المسلمین گروه‏های مستقل زنان را غیرقانونی اعلام کرده کنشگری و جنبش زنان را به فمینیسم دولتی تغییر داد تا دستگاه بوروکراتیک مردسالاری سرمایه‏دارانه‏ی نئولیبرال را چهره‌ای زنانه دهد. اسلامیزه شدن قانون حاکم بر مصر و شرایط ملی و بین‏المللی باعث شد تا نوال سعداوی کتاب «زن و جنسیت» را که در آن به گونه‌ی علمی به سکس، جسم زن و شهوت زن پرداخته بود نشر کند. نشر این کتاب نوال را به فمینیست شهره‌ی جهان عرب و خاورمیانه تبدیل کرد. سعداوی در نتیجه‌ی همین فعالیت‌هایش در سال ۱۹۸۱ دستگیر و به مدت سه ماه زندانی شد. حاصل این سه ماه، کتاب «خاطرات زندان زنان» است که نوال با یک قلم ابرو روی کاغذ تشناب در زندان نوشته است.
با تشدید بنیادگرایی مذهبی، حکومت‌های بعد از ناصر با پارادوکس «مدرنیزاسیون» مواجه شدند که در آن از یک طرف به اشتغال زنان برای توسعه مصر نیاز بود و از طرف دیگر بدن زنان همچنان به هنجار ملی‏گرا- اسلام‏گرا- مردسالار و اخلاقیات سنتی گره خورده بود.(4) این وضعیت، نوال سعداوی را «عصبانی» می‌کرد و او را وا می‌داشت تا با «صدای بلند حرف بزند.» نوال با آموختن از تجربیات گذشته در اولین سال حکومت حسنی مبارک (۲۰۱۱-۱۹۸۱)، نشریه‌ی فمینیستی «المواجهه» را به زبان عربی نشر داد و پس از آن «انجمن عربی برای همبستگی با زنان» را بنیان گذاشت.
انتشار رمان «سقوط امام» (۱۹۸۷) باعث تشدید حملات بنیادگرایان اسلامی علیه سعداوی گردید تا حدی که او مجبور به زندگی در تبعید شد. او در دوران تبعید در آمریکا آرام ننشست و از تجاوز امپریالیست های غربی  به رهبری آمریکا به کشورهای شرقی و زیر سلطه (از جمله افغانستان و عراق) آشکارا سخن گفته و به فمینیست‏های غربی انتقاد ‏کرد که «تنها به نمادهای سنت‏های ارتجاعی در جوامع آفریقا و عرب، مانند مثله کردن اندام جنسی دختران، چندهمسری یا حجاب تکیه می‏کنند اما به مسایل اقتصادی و سیاسی حاکم بر زندگی زنان در این جوامع توجهی ندارند و پیوند مبارزه علیه پدرسالاری و ستم جنسیتی یا مبارزه علیه ستم طبقاتی را نمی‏بینند.»(5) در باور او، ستم علیه زن مساله‌ای جهانی است. او معتقد بود که برهنگی زنان در جوامع غربی در ماهیت هیچ تفاوتی با حجاب/ برقع در جوامع اسلامی ندارد؛ هر دو در ماهیت، ضد اخلاقی و زن ستیزاند.
سعداوی پس از بازگشت به مصر، برگزاری انتخابات در این کشور را«مضحکه» دانسته می‌گفت: «می‏خندم وقتی از انتخابات مشروع در امریکا و کشورهای ما صحبت می‏کنی؛ من در جریان تبلیغات انتخابات اوباما در آمریکا بودم. او از وال استریت پول جمع‏آوری می‏کرد... براساس همین پول‏ها برنده‏ی انتخابات شد. برای همین هم به نفع وال استریت کار کرد. مرسی در انتخابات آزاد به قدرت نرسید. او با پول برنده انتخابات شد. ما انتخابات آزاد و مشروع نداریم. در جوامع سرمایه‏داری، طبقاتی پدرسالارانه که بر ستم علیه زنان و مستمندان استوار است چیزی به نام انتخابات آزاد اساسا وجود ندارد.»(6)
در «انقلاب» ۲۰۱۳ که نوال سعداوی عضو فعال آن بود، محمد مرسی و اخوان المسلمین به زیر کشیده شدند. به ‏نظر سعداوی انقلاب ۲۰۱۱ مردم توسط اخوان المسلمین دزدیده شد. او معتقد بود که انقلابیون توانستند «سر»[حسنی مبارک] را بزنند ولی «بدنه» [ ارتش و سایر نهادها]با همکاری آمریکا و اسراییل حفظ شد. نوال سعداوی در مقابل حکومت عبدالفتاح السیسی نیز ایستادگی کرده، خواهان کناره‏گیری دیکتاتوری مردسالار گردید.
 سعداوی در کنار دیگر فعالیت‌های مترقی‌اش، برای  تحقق آزادی جنسی دگرباشان و هم‏جنس‏گراها نیز تلاش کرده است. او باور داشت که «این شرایط بیولوژیکی، اجتماعی و سیاسی است که بعضی‏ها را وامی‏دارد که همجنس‏گرا شوند یا نشوند.»(7)

حرف آخر
نوال سعداوی، کنشگر و فمینیستی بود که «جنبش فکری بزرگی» را برای رهایی زنان عرب و مسلمان دامن زد. جنبشی که او مدافع آن بود، در سال ۲۰۰۸ میلادی موفق به منع قانونی مثله سازی اندام جنسی زنان در مصر شد. هر چند نوال سعداوی از اولین فمینیست‌های رادیکال شرق بود اما در بعضی موارد دارای التقاطی فکری بود.
  نوال سعداوی یک کمونیست نبود، اما زندگی، تولیدات فکری و مبارزه‌ی سیاسی او نشان می‌دهد که او متحد جدی جنبش‌های کارگری و کمونیستی بود؛ از این جهت ما زندگی و مبارزه‌ی سیاسی او را ستایش و تجلیل می‌کنیم. نوال در مسایل مهم مبارزاتی همچون نقد مردسالاری، سرمایه‌داری و امپریالیسم در کنار خلق‌های جهان ایستاد و مانند یک شورش‌گر مبارز نقش خود را در ارتقاء ذهن توده‏ها و بسیج آنها بازی کرد. زمانی که امپریالیسم امریکا افغانستان را اشغال کرد و برای توجیه این تجاوز، وضعیت زنان در زیر سلطه‌ی طالبان را بهانه کرد، نوال سعداوی در کنار خلق‌ افغانستان ایستاد و تجاوز و اشغال افغانستان را محکوم کرد. در حالی که فمینیست‌های لیبرال از اشغال افغانستان زیر نام اهداف فمینیستی به دفاع برخواستند، نوال سعداوی بر علیه این تجاوز که زیر نام آزادی زنان به پیش برده می‌شد، موضع گرفت و با افشای عمل‏کردهای زن‏ستیزانه و مردسالارانه امپریالیسم، تاکید کرد که امپریالیست‌ها نمی‌توانند ناجی زنان باشند. نوال با مبارزه علیه سیاست‌های اشغالگرانه‌ی امپریالیسم در افغانستان و عراق، مبارزه علیه بنیادگرایی مذهبی و موضع گرفتن علیه صهیونیسم در دفاع از خلق فلسطین، الگوی یک فمینیست ضد امپریالیستی در کشورهای مسلمان و عرب گردید.
افزون بر آن، نوال سعداوی، انتخابات در جوامع طبقاتی را یک توهم می‏دانست و لیبرال دموکراسی را به چالش می‌کشید و تاکید داشت که در جوامع طبقاتی انتخابات معنایی ندارد و فقط وسیله‌‌‌ای برای باز تولید قدرت سیاسی و اجتماعی طبقه‌ی حاکمه است. زندگی نوال سعداوی در خدمت مبارزه علیه بنیادگرایی مذهبی، ستم طبقاتی و ستم امپریالیستی گذشت. اکنون پس از مرگ نوال نیز اندیشه و دانش فمینیستی او توشه‌ی راه مبارزات زنان علیه ستم مردسالاری، استثمار طبقاتی- سرمایه‌داری و مبارزات رهایی‌بخش خلق‌های جهان علیه امپریالیسم و استعمار خواهد بود.

 12ثور 1400

 
1.    فارسی ایندیپندنت، «نوال سعداوی، کنشگر فمینیست مصری، درگذشت»،22 مارچ 2021
2.    سعداوی، نوال، چهره عریان زن عرب، ترجمه‏ی مجید فروتن و رحیم مرادی، نشر روزبهان،1359
3.    مصاحبه با شبکه بی بی سی، برنامه «به عبارت دیگر»، 1396
4.    مغیثی، هایده، به یاد نوال سعداوی، نشرانترنتی: نقد اقتصاد سیاسی، 2021
5.    مصاحبه نوال سعداوی با شبکه بی بی سی، برنامه«به عبارت دیگر» 1396
6.    فارسی اندیپندنت، « نوال سعداوی، کنشگر فمینیست مصری، درگذشت»،22 مارچ 2021
7.    مصاحبه نوال سعداوی با شبکه بی بی سی، برنامه«به عبارت دیگر» 1396