به یاد جان باخته گان آمل در بهمن 60
این مقالات در سال1390 -1389 نگاشته شده
و تنها ویراستی
تازه در مورد آنها صورت گرفته است.
نقد تحلیل های اتحادیه کمونیست ها در آستانه اقدام به تصرف آمل
درمورد اقدام اتحادیه کمونیست های
ایران (سربداران) در حمله ی مسلحانه به شهر آمل و تصرف یک روزه ی آن، علیرغم نگارش برخی مقالات
و نیز کتابی در این خصوص( پرنده نو پرواز) نکات ناگفته و بررسی نشده بسیار
است و ضروری است که در این مورد تجزیه و تحلیل های بیشتری به عمل آید تا بتوان از
آن به درستی درس گرفت.
یکی از مسائلی که کمتر بدان پرداخته شده است،
تحلیل سیاسی اتحادیه کمونیست ها از شرایط آن روز ایران است. این تحلیل ها متکی به برخی بررسی های تاریخی و به اصطلاح درس گرفتن از
گذشته برای اجتناب از اشتباه بوده است؛ اما در تجزیه و تحلیل تجارب تاریخی و بخصوص وجوه
اشتراک و تضاد آنها با اوضاع سال های 60 عموما اشتباه شده است. اشتباهاتی که ریشه
در توانایی های تئوریک- سیاسی رهبران اتحادیه در تحلیل همه جانبه و عمیق شرایط واقعی
و نیز اوضاع در مجموع، ارزیابی و برآورد
درست از کیفیت و کمیت سازمان و نیروهای دشمن و خودی داشته است و روایت از عدم ایمان عمیق به طبقه کارگر و
توده های زحمتکش و این که این توده ها هستند که انقلاب می کنند و نه احزاب، علاقه
به حرکت های جدا از توده که خود زمانی به نقدش می پرداختند(کتاب های پویندگان
راه انقلاب نوشته حسین ریاحی و کتاب مارکسیست- لنینیست ها و مشی چریکی)
و نیز اقدام نه از روی تعقل، بلکه از روی احساسات آنی می کرده است.
نگارش این مقاله البته نیازمند پرداختن به دو
مسئله دیگر نیز هست. یکی مواضع داخلی سازمان یعنی نظرات اکثریت و اقلیت و به ویژه
تحلیل همه جانبه تز از اعتصاب تا قیام یعنی تز منسوب به اقلیت سازمان. البته اقلیت
سازمان هم گر چه اقلیت بود اما نه آنچنان «اقلیت» ی که گویی هیچ نبود؛ زیرا بنا به
گفته ها در مورد آمار رای گیری در مورد اقدام به قیام مسلحانه که چندین ماه پیش
پیش از این اقدام درون سازمان به عمل آمد نتیجه ی رای گیری 51 یا 52
به 49 یا 48 بوده است.
و دوم، مسئله راه انقلاب ایران که اغلب از طرف حزب کمونیست ایران(م- ل- م)
- اکنون بهتر است بگوییم آواکیانیست - ضمن نقد راه اکتیر برا ی انقلاب ایران، شبیه
راه چین قلمداد می شده است. این سازمان به مدت سی سال شعار رادیکال جنگ خلق را سر
داده و دهان مخالفین خود را با این شعار بسته است، اما این تنها روی کاغذ بوده و دریغ از کوچک ترین گامی در این خصوص. در واقع و به عنوان یک پیش نهاده، باید بگوییم
اگر چه راه انقلاب ایران شباهت هایی به انقلاب اکتبر دارد، اما کاملا شبیه راه
اکتبر نیست، و نیز گرچه شباهت هایی به راه انقلاب در چین دارد اما شبیه راه انقلاب چین نیز نیست.
اما در
اینجا تنها به تحلیل هایی که مشوق چنین
اقدامی بود، به طور بسیار مختصر و عموما تیتر وار می پردازم و به مقاله ای که اخیرا این سازمان در دفاع از رابطه
بین جنبش کارگری و تصرف شهر آمل نوشته است، به طور مستقل خواهم پرداخت. برخی از مباحث ما در بخش پایانی و در درس گیری از تجربه ی
سربداران، می تواند به چگونگی نگرش به راه انقلاب در ایران برگردد.
متاسفانه و علیرغم مطالعات نیمه منظم
و جسته و گریخته ام در مورد جنبش مشروطیت و سال های 20 تا 32، که باید مروری بر
نکات آنها صورت می گرفت، هنگام نگارش این مقاله، فرصت مرور تاریخ مشروطیت و سال های
32- 20برایم مقدور نبود، از این رو تنها به رئوس نکات تحلیل و نکات تاریخی توجه
کرده ام و امید که اگر اشتباهی کرده ام درصورتی که در اصل تحلیل تاثیری نداشته باشد، خواننده بر من ببخشاید.
1- مقایسه وضع سال های 60 با دوران
انقلاب مشروطه
اولین تحلیل آن بود که گفته می شد که وضعیت کنونی ایران شبیه دوران مشروطه پس از به توپ
بستنن مجلس و سرکوب مشروطه خواهان و بر
قراری استبداد صغیر است. گفته می شد که وضعیت عمومی در تمام ایران در حال حاضرعبارت
است از یورش و کودتای ارتجاع، سرکوب جنبش توده ها، کمونیست ها، دموکرات ها و
لیبرال ها و عقب نشینی کارگران، دهقانانان و توده های زحمتکش، طبقات خرده بورژوازی
و بورژوازی ملی در مقابل این یورش.
و پس از آن تحلیل می شد که این شرایط
همچون زمان مشروطه احتیاج به جرقه دارد. اگر در زمان مشروطه در تبریز جرقه زده نمی شد، وضع در کل ایران بر
نمی گشت. و سپس به اقدام ستارخان در تبریز و در کوی امیر خیز توجه می شد که
ستارخان و گروه کوچک اش توانستند با یک اقدام جسورانه شروع به بر چیدن پرچم های
سفید کنند و آرام آرام گروه های مردم در محلات دیگر به آنها پیوسته و پس از آن شهر
در دست آزادیخواهان قرار گرفت.
و آن گاه چنین نتیجه گیری می شد: وضع در ایران
کنونی شبیه آن زمان است و استان مازندران و در این استان شهر آمل، مهم ترین استان
و شهری هستند که شرایطی شبیه آن زمان مشروطه، استان آذربایجان و شهر تبریزدارند.
اینجا باید اشاره کنیم که در درجه اول تهران در مرکز تحلیل ها بود و قرار بود
اقدام مسلحانه در تهران صورت گیرد.
به هر حال تحلیل این بود که شهرهای مازندران (و نیز
استان همجوار گیلان) نزدیک به هم هستند و چنانچه یک شهر بر خیزد، بقیه ی شهرها به آن
می پیوندند. گفته می شد که در این استان، برخلاف استان هایی همچون خراسان، یزد و
یا اصفهان مردم خیلی جنبه مذهبی شان قوی نیست و گروه های چپ و دموکرات نیرو دارند
و نیز در این شهر آمل در همان اوائل انقلاب، «جمهوری آمل» اعلام شد. و در آخر آنکه،
وجود جنگل های منطقه امکان برای استتار و مانور ایجاد می کند و ما می توانیم آنجا
آماده شویم و یا در صورت شکست - که البته کمتر تصور می شد زیرا شکست یعنی رد همه
تحلیل ها- به آنجا عقب نشینی کنیم. اینها مهم ترین دلایلی بود که برای خواننده بر
شمردم.
اما اگر ما بخواهیم تنها در مورد
مقایسه وضع دو دوران تاریخی، یعنی وضع مشروطیت،آذربایجان و شهر تبریز و نیز وضع آن
زمان ایران، تحلیل مختصری به عمل آوریم، باید به این گونه نکات اشاره کنیم:
انقلاب مشروطیت علیه حکام فئودالی و
استبداد بود و خود همین حکام که نفوذی چندان در میان توده ها نداشتند، دست به
کودتا زده بودند. در حالی که در جمهوری اسلامی، انقلاب علیه شاه و استبداد حاکمه و
امپریالیسم آمریکا بود و جمهوری اسلامی اگر چه فرزند ناخلف و ناخواسته ی انقلاب
بود، یعنی این طور بگوییم که مردم چنین عاقبتی را برای این حکومت حدس نمی زدند، اما
از دل خود انقلاب در آمده و به وسیله پشتیبانی نیروهایی بر سر کارآمده بود که خود
نقش مهم و اساسی در برکناری شاه داشتند. نتیجه آنکه خمینی و جمهوری اسلامی در میان توده ها پایه
وسیعی داشتند و حتی توانستند تا سال ها پس از آن، یعنی تا اواسط دهه شصت، توده ها
را برای جنگ بر ضد عراق بسیج کنند.
البته این به این معنی نیست که مثلا گروهای چپ و
یا مجاهدان و بنی صدر در میان توده ها نفوذ نداشتند، بلکه به این معنی است که
توازن قوا به نفع نیروهای چپ، دموکرات یا حتی لیبرال سنگین نبود.
نکته دوم به شرایط آذربایجان و
مازندران بر می گردد. این دو استان از لحاظ اقتصادی، سیاسی و فرهنگی نقش همانندی در دو انقلاب مشروطیت و انقلاب 57
نداشتند. آذربایجان یکی از دو استان مهم ایران در آن زمان و یکی از دو مرکز
اقتصادی - تجاری ایران بود و نقش مهمی در رابطه با غرب به ویژه ترکیه ایفا می کرد.
از نظر سیاسی، آذربایجان مرکز تحولات بسیار و جنبش های شهری و روستایی مداوم پیش
از این تاریخ بود. همچنین این استان یکی از مراکز مهم فرهنگی کشور بود و بخش مهمی
از رهبران تجدد طلب یا مایل به تجدد طلبی و نیز نویسندگان ترقیخواه، از این استان
برخاسته بودند. چنین وضعیتی را استان مازندران در انقلاب 57 نداشت . حداکثر آنکه
این استان در میانه استان های پیشرو و استان های کمتر فعال بود.
در مورد شهر تبریز نیزآنچه در مورد
آذربایجان گفتیم، صدق می کند و بسی بیشتر. در واقع شهر تبریز دومین شهر مهم
ایران و گاه حتی مهم ترین شهر ایران بود.
این شهر مرکز مهم فعالیت های سیاسی حزب اجتماعیون- عامیون ایران بود که به ویژه در
پی مهاجرت بخش زیادی از توده های زحمتکش روستایی و شهری و تبدیل شدن اینان به
کارگر در باکو در سال 1383 شمسی تشکیل شده بود.
این کارگران و روشنفکران در آن زمان
در باکو که خود یکی از مراکز مهم صنعتی روسیه و تحت تبلیغات حزب سوسیال دمکرات
روسیه بود، به سوسیالیسم گرویده بودند و حزب نوینی را پایه گذاری کرده بودند. این
ها تقریبا نقش مهمی در رشد و سازماندهی توده های زحمتکش شهری در تبریز داشتند. در
واقع پس از اعلام مشروطیت و باز شدن فضای
کشور، پیش از شورش ستارخان و قیام تبریز، این شهر به مدت یکسال سرشار از
شور و غلیان بود. انجمن تبریز که بخشی از مهم ترین رهبران مبارز و انقلابی آن را ایجاد
کرده بودند، نقش بسیار مهمی در آگاه کردن و سازماندهی مردم شهر به ویژه طبقات و
اقشار زحمتکش ایفا می کرد و دسته دسته مردم را هر روزه در میدان های شهر تمرین
سلاح می داد. مردم شهر تبریز طی دو سالی که از عمر مشروطیت می گذشت، خود را برای
نبردی سخت آماده می کردند.
در مورد محله امیر خیز یعنی مهم ترین
محله شهر تبریز از لحاظ سیاسی و فرهنگی و
ستارخان رهبر اصلی این حرکت نیاز به گفتن نیست. ستارخان یک رهبر توده ای
واقعی بود و خود از میان مردم برخاسته و نبض مردم را در دست داشت.
همچنین در مورد توازن قوا در شهر تبریز، نیروی زیادی به نفع محمد علی
شاه و دارو دسته ی او وجود نداشت و اینها توان بسیج توده ها را حتی از شهرهای
همجوار نیز نداشتند. درست به همین دلایل بود که اقدام ستارخان به سرعت نتیجه داد و
مردم با وجود امکان رنح و مشقت های فراوان در راهی که وی درپیش گرفته بود، به وی
پیوستند
مقایسه وضع ایران آن زمان، کودتای
محمد علی شاه، وضع استان آذربایجان و شهر تبریز، و نیز نیروهای انقلابی، دموکرات و لیبرال، چه در سراسر ایران
و چه بخصوص در شهر تبریز، و نیز وضع ایران در سال 60 و کودتای حزب جمهوری اسلامی وخمینی و نیز استان
مازندران و شهر آمل و نیز وضع کلی نیروهای کمونیست و دموکرات، حتی به طور سطحی نیز
نشان می دهد که این دو شرایط، وضع همانندی نداشتند. مثلا در مورد استان مازندران
گر چه برخی نکات تحلیل اتحادیه درست بود، مانند جنبه کمتر مذهبی نسبت به برخی
استان های دیگر و یا فعالیت گروه های سیاسی- که در این موارد اغلب غلو می شد- و نیز شهر های نزدیک به هم، اما این استان به
هیچ وجه تاریخ و شرایطی همچون آذربایجان
در جنبش مشروطه نداشت. و یا مثلا در مورد آمل این روشن است که شهر آمل و تبریز از
لحاظ نقش سیاسی- فرهنگی و کلا تاریخی به هیچ وجه وضع یکسانی نداشتند. این مطلب کمابیش
در مورد استان گیلان و شهر رشت نیز صادق است و نقش گیلان و رشت درانقلاب مشروطه با
نقش گیلان و رشت در انقلاب 57 یا حتی 20 تا 32 قابل قیاس نیست. این مسائل به تکامل
وضع اقتصادی این شهرها و رشد نیروهای طبقه کارگر و خرده بورژوازی در کل کشور و به هم
خوردن نقش شهرها در سه دوره مشروطیت،20 تا
32 و نیز انقلاب 57 بر می گردد که البته در حال حاضر مورد بحث ما نیست.
به طور کلی عدم تحلیل نقادانه و جزء
به جزء تجربه ی تاریخی، عدم مقایسه ی کامل و دقیق تمامی جنبه های دو واقعیت متفاوت
و نگرش سطحی و کپیه برداری تاریخی، اینها تماما در این تحلیل اتحادیه کمونیست ها
خود را نشان می دهد.
2- مقایسه با شرایط کودتای 28 مرداد و
حزب توده
دومین تحلیل این بود که گفته می شد وضع امروز ایران مانند مرداد ماه 32 است. گفته می شد
که شاه کودتا کرد اما حزب توده به اقداماتی که باید دست می زد، دست نزد و به اوضاع
از نگاه یک نیروی انقلابی پاسخ نداد و اینها موجب شد که حزب توده در میان زحمتکشان و مردم ایران بی آبرو گردد. و چنانچه ما نیز پاسخی را
که اوضاع می طلبد ندهیم، یعنی موضع منفعل اختیار کنیم، آن گاه ما نیز همچون حزب
توده خواهیم گشت؛ روسیاه و انگشت نمای مردم.
این نیز گر چه نشان از تمایل و احساس
انقلابی والای اتحادیه کمونیست ها و مسئولیت پذیر بودن در مقابل مردم به عنوان یک
مجموعه داشت، اما تحلیلی بغایت نادرست بود. یعنی
تنها به نتیجه توجه می کرد و به این نکته توجه نمی کرد که برای این که مردم
همان قضاوتی را در مورد سازمان اتحادیه کمونیست ها بکنند که در مورد حزب توده می کردند،
حداقل می باید این سازمان تقریبا همان وضعی را می داشت که حزب توده داشت. اما نه
اوضاع آن زمان ایران شبیه اوضاع 60 بود و نه اتحادیه کمونیست ها قابل قیاس با حزب
توده ی آن زمان.
کودتای 28 مرداد، 12 سال پس از شهریور
20 صورت گرفت. هم چنانکه می دانیم این دوران به دوران دمکراسی نیم بند یا ناقص(
نام کتابی از سوی اتحادیه کمونیست های ایران) معروف است. در مدت 12 سال، تمامی
نیروهای مخالف ارتجاع وابسته به امپریالیسم،
فرصت به دست آوردند که در زمینه های گوناگون به مبارزه دست زنند. به مدت 12 سال
نشریات گوناگون منتشر شد. همچنین در این دوران احزاب زیادی به ویژه حزب جبهه ملی و
حزب توده تشکیل شد. و این احزاب تا حدودی
سطح فرهنگ و دانش سیاسی طبقات مختلف را بالا کشیدند. مبارزات انتخاباتی مختلف بر گزار شد. پس از بیست سال دیکتاتوری، به
مدت 12 سال مردم ایران تلاطم، شور و
مبارزه ای نو را تجربه می کردند. در این
دوران دوازده ساله رویدادها و حوادث بسیاری رقم خورد. دو رویداد بسیار مهم این
دوران عبارت بود از مبارزات مردم آذربایجان به رهبری فرقه دموکرات و نیز مبارزه
ملت ایران برای ملی شدن صنعت نفت.
از طرف دیگر اتحادیه کمونیست ها به
هیچ وجه قابل قیاس با حزب توده ی آن دوران نبود. حزب توده در آن زمان ایران،
سازمانی قدرتمند به حساب می آمد که توانسته بود بخش قابل توجهی از روشنفکران ایران
را به درون خود بکشاند. این حزب در طبقه کارگر ی و توده های زحمتکش و نیز لایه های
مختلف خرده بورژوازی نفوذ داشت. همچنین این حزب توانسته بود سندیکاها و اتحادیه
های کارگری فراوان درست کرده و یک رهبری
متمرکز سراسری - شورای متحده کارگران ایران- برای مبارزات صنفی- سیاسی اتحادیه ها
ایجاد کند. حزب توده، سازمان جوانان و سازمان زنان را تشکیل داده بود و به علت
دوازده سال فعالیت در ایران نفوذ زیادی در میان جوانان و زنان به دست آورده بود. و
نیز به دلیل نفوذ توده ای اش حزب توده توانست یک فراکسیون مجلس تشکیل دهد و سازش
کارانه و با استفاده ازمبارزات کارگران شرکت نفت، امکان فرستادن وزیر به کابینه را کسب کند.
از همه اینها مهم تر، حزب توده یک
سازمان نظامی قوی داشت که تحت رهبری انقلابیونی همچون خسرو روزبه، سرهنگ سیامک و
سرهنگ مبشری بود. این سازمان نظامی بنا به گفته ها، 600 عضو در ارتش و نیروهای
نظامی داشت. و بالاخره حزب توده، کم یا زیاد، از پشتیبانی دولت شوروی برخوردار
بود. و در حالی که همه بر این هستند که این حزب با توجه به دانسته هایش در مورد
کودتای 28 مرداد و نیروهایش، می توانست مقاومت جانانه ای را در مقابل کودتا سازمان
دهد، به واسطه ی رهبری فرصت طلب و اپورتونیست آن به چنین اقدامی دست نزد و همه ی
انقلابیون فداکاری را که در این حزب جمع شده بودند، اما موقعیت های تشکیلاتی حساسی
به ویژه در رهبری این حزب نداشتند، قربانی کرد. همچنین آن زمان به طورکلی چپ
ایران، متحد و فشرده در یک حزب، یعنی حزب توده بود.
چنانچه ما وضع ان دوران را با سال های
60 و اتحادیه کمونیست های ایران را با آن زمان حزب توده مقایسه کنیم تفاوت ها
بسیار آشکار و غیر قابل انکار است.
اوضاع مورد بحث ما گرچه از دل یک
انقلاب بزرگ بیرون آمده و نیز گرچه تلاطمات بسیاری را در طی سه الی چهار سال تجربه
کرده بود، اما این زمان برای پایه گرفتن و ریشه دواندن سازمان های چپ که بر خلاف زمان حزب توده به گروه های متعدد
تقسیم شده و عموما بعد از انقلاب فعال شده بودند، بسیار کوتاه بود.
در مجموع مشخصات اوضاع چنین بود:
اول آنکه رژیم جمهوری اسلامی به ویژه
شخص خمینی پایه مردمی داشت و کلا خود این رژیم همچنان که گفتیم از دل یک انقلاب
بیرون آمده بود. دوم این که همه جناح های این رژیم اگر چه در همان زمان تضادهای زیادی با یکدیگر
داشتند، اما در سرکوب جنبش چپ و دموکرات ها و لیبرال ها، متفق القول و یکدست
بودند.
از سوی دیگر، بنی صدرنیز بیشتر یک «موقعیت»
یعنی رئیس جمهور بود، به اضافه یک روزنامه- انقلاب اسلامی- و عده ای دوربرش، تا یک
اتوریته و تشکیلات منسجم. آنها تلاش کردند که ستادهای انتخاباتی را حفظ کنند ولی
این ستادها در سال 60 به یک تشکیلات کارا تبدیل نشده بودند. وضع سازمان مجاهدین
نسبت به بقیه بهتر بود اما این سازمان بیشتر دنباله رو بنی صدر بود تا مبتکر و
خلاق و نیز دارای حتی گرایش ضعیفی به همکاری با سازمان های چپ نبود. به طور کلی، کمونیست
ها، دموکرات ها و لیبرال ها تک به تک ضعیف
بودند و اتحاد در خوری نیز نداشتند.
در مورد سازمان های موسوم به چپ: وضع قطب حزب
توده و اکثریتی ها تکلیف شان روشن بود؛ آنان متمایل به همکاری با رژیم بودند. حکمت
و هسته ی سهندش نیز به کومله پیوستند تا نفس مسموم و پاسیفیسم خود را در این جریان
که در آن زمان نبرد مسلحانه می کرد و علیرغم جان باختن بسیاری اعضایش، جریانی در
مجموع زنده و شاداب بود، بدمند، که البته موفق نیز شدند. اگر حزب توده ریشه دار در
بخشی از روشنفکران این کشور، توانست بخشی مهمی از سازمان جوان چریک های فدایی خلق
را در خود فرو کشد و به پاسیفیسم کشاند، حکمت و گروه کوچک بی ریشه و بی تاریخ
مبارزاتی اش نیز توانست سازمان ریشه دار و دارای تاریخ مبارزاتی کومله را در خود
فرو کشد. در نتیجه این اقدامات، دو جریان که در اساس خرده بورژوایی و با تمایلاتی سوسیالیستی
و یا شبه سوسیالیستی بودند، یا به جریان های راست رویزیونیست و ترتسکیست پیوستند و
یا آماده پیوستن به این جریان ها، یعنی چیزی شبیه سوسیال دمکراسی شدند.
اما بیشتر سازمان های واقعا انقلابی
چپ نیز علاقه ای به همکاری با یکدیگر
نداشتند و کمابیش در چارچوب سازمان خود می اندیشیدند و تلاش در حفظ نیروهای خود
داشتند. برخی اعلام انحلال کردند و به اعضا و هواداران خود سپردند که هر کس مسئول
حفظ خود است و برخی شروع به انتقال به
خارج کشور کردند. کلا در این دوران، سازمان های چپ بر خلاف دوران حزب توده، بسیار پراکنده بودند و
به ندرت در تاریخ این سه سال بعد از انقلاب دست به حرکت مشترکی زدند. گمانم مهم ترین
و بزرگترین حرکت مشترک همان راهپیمایی 11 اردیبهشت 58 کارگران به ویژه در تهران
بود. از سوی دیگر نفوذ مجموع سازمان های چپ در طبقه کارگر و زحمتکشان اگر نسبت به
دو برابر شدن جمعیت ایران توجه کنیم، به
هیچ وجه قابل قیاس با حزب توده نبود.
وضع عمومی مردم نیز به هیچ وجه شبیه
زمان مشروطیت نبود. در آن زمان اشخاصی همچون شیخ فضل اله نوری، نفوذ چندانی در
میان مردم نداشتند واز این رو در پی پیروزی مشروطه خواهان مجبور شدند به سفارت
روسیه پناه برند؛ و حتی دو سید تهرانی طباطبایی و بهبهانی نیز بیشتر در موقعیتی
شبیه کاشانی در سال های پیش از کودتای 28 مرداد بودند، تا شبیه خمینی در سالهای 57
تا 60، یعنی رهبر عمومی مردم نبوده، بلکه تنها رهبر بخشی از اقشار و طبقات بودند و
تا حدودی توان تاثیر گذاری بر رویدادها را داشتند.
اما در این زمان نه تنها خمینی رهبری صاحب نفوذ
بود بلکه برخی روحانیون دیگرهمچون منتظری نیز صاحب نفوذ بوده و توان تاثیر گذاری
بر حوادث را داشتند. و نه تنها ایران حکومت نیروهای راست مذهبی را بر خود تجربه می
کرد، بلکه اینک جنبش های منطقه نیز بسیار بیشتر از آن که از چپ و یا ملی - لیبرال ها
تاثیر بگیرد، تحت نفوذ جریان های مذهبی- اسلامی در می آمد. انگار دور اینها، تازه
آغاز شده بود.
از سوی دیگر وضع آشفته و نابسامان
احزاب و گروه های سیاسی مخالف، وضع مردم را نیز آشفته کرده بود. طبقه کارگر متحد و
یکپارچه نبود. وجود ده ها حزب و سازمان چپ،غیر چپ و مذهبی، این طبقه را تکه تکه
کرده بود. وضع در جنبش های دهقانی و ملی نیز کمابیش همین گونه بود. آذربایجان، حزب
خلق مسلمان شریعتمداری را تجربه کرده بود و کردستان نیز علیرغم مبارزات جانانه با
نیروهای دولتی، از تضاد میان حزب دموکرات و کومله رنج می برد. انقلاب در مجموع و
علیرغم تک جوش های آن اینجا و آنجا، شکست خورده بود و به طور کلی شرایط شکست و عقب
نشینی بود و نه پیشروی. و این گونه نبود
که توده ها تمایل به پیشروی داشته و داوطلب آن باشند و تنها نیاز به نیرویی که
جرقه را زند.
اتحادیه کمونیست ها نیز سازمانی بسیار
کوچک بود که اگر همه رهبری، اعضا و هوداران اش را در سراسر ایران جمع می کرد به زحمت
به هزار نفر می رسید. این سازمان علیرغم این که برخی اعضا و هواداران آن کارگر
بودند و برخی از آنها در حوادث آمل و یا پس از آن جان باختند، نفوذ چندانی در طبقه
کارگر- و ما منظورمان نفوذ متمرکز است- حتی در یک استان و یا شهر نداشت. و اگر
دقیق تر بخواهیم بگوییم اکثریت رهبری آن ایمان و اعتقادی به طبقه کارگر نداشتند.
تشکیلات پیشمرگه های زحمتکشان در کردستان
نیز علیرغم فعالیت های ارزشمند آن، سازمانی کوچک بود و به هیچ وجه قابل قیاس با
سازمان های ریشه داری هم چون کومله و حزب دموکرات نبود.
بنابراین اتحادیه کمونیست ها در
آستانه ی اقدام مسلحانه در گرفتن شهر آمل، نه سازمان کارگری داشت، نه سازمان زنان
و نه جوانان و از اینها مهم تر، نه سازمانی شبیه به سازمان افسران حزب توده.
تشکیلاتی بود محدود و بسیار کوچک که برخی رهبران آن علیرغم برخی تجارب در گروه
فلسطین و... عموما تجربه چندانی در پیشبرد
مبارزه طبقاتی جاری نداشتند.
چنانچه ما مجموع دو اوضاع را با هم
بسنجیم، آن گاه به توده ها حق خواهیم داد که حزب توده را منفور بدارند، اما به
رهبران اتحادیه حق نخواهیم داد که چنانچه اتحادیه دست به چنان حرکتی نمی زد، توده
ها، قضاوتی همچون قضاوت شان درباره حزب توده را درباره آن روا می دانستند.
3- از یک جرقه حریق برمی خیزد
سومین تحلیل این بود:«از یک جرقه حریق
بر می خیزد». این جمله ای بود از مائو تسه دون به نقل از یک ضرب المثل چینی. مائو
مقاله ای با همین عنوان در سال 1330 نوشت. هنگامی که این مقاله نگارش یافت 10 سال
از مبارزه حزب کمونیست چین میگذشت. این حزب طی چندین سال متوالی، در میان طبقه
کارگر چین کار سیاسی و سازمانی کرد و توانست سندیکاهای و اتحادیه های کارگری چین را
سازمان دهد. به دنبال اشتباهات چن دوسیو رهبر این حزب در دنباله روی از
گومیندان، شکست انقلاب در 1927، یورش گومیندان به حزب و جان باختن هزارها
کمونیست انقلابی، حزب به روستاها، که جنبش عظیم دهقانی را تجربه می کرد، رفت و
قیام های متعدد دهقانی را سازمان داد. در سال 1930 یعنی سال نگارش مقاله، حزب
کمونیست، هسته های اولیه ی ارتش سرخ کارگران و دهقانان را سازمان داده بود و بحث
در مورد تصرف قدرت به شکل سراسری یا ایجاد منطقه آزاد شده بود. دو جریان در حزب
بودند. یکی به دنبال کپیه برداری از مدل انقلاب اکتبر بود و دیگری راه ایجاد حکومت
سرخ در مناطق آزاد شده را تعقیب می کرد:
« نیروهای ذهنی انقلاب از شکست انقلاب
1927 به این طرف واقعا خیلی ضعیف شده اند. اگر قضاوت فقط بر اساسی بعضی پدیده ها
مبتنی گردد، تعداد ناچیز نیروهای باقیمانده طبعا می توانست در رفقایی(آنهایی که با
مسئله این طور برخورد می کردند ) تولید بدبینی نماید. اما اگر ما به ماهیت مسئله
بنگریم مطلب به کلی عوض می شود. در اینجا این ضرب المثل قدیمی چین«از یک جرقه حریق
برمیخیزد » کاملا مصداق می یاید. به عبارت دیگر، نیروهای ما اگر چه اکنون ناچیزند،
ولی به سرعت رشد و تکامل خواهند یافت. رشد این نیروها در شرایط فعلی چین، نه تنها
امکان پذیر است بلکه حتی جبریست. این حقیقت در جنبش 30 مه 1925 و انقلاب بزرگی که
به دنبال آن به وقوع پیوست، کاملا به اثبات رسیده است. در برخورد با اشیاء و پدیده
ها ما باید به ماهیت آنها نظر بیفکنیم و ظاهر خارجی آنها را فقط به مثابه رهنمایی
تلقی کنیم که راه مدخل را نشان می دهد و ما به محض این که از این مدخل عبور کردیم،
باید به ماهیت مسئله دست یابیم. این یگانه اسلوب مطمئن و علمی است.» (مائو، از یک
جرقه حریق بر میخیزد، منتخب آثار، جلد اول ص 178)
منظور از«از یک جرقه حریق بر می خیزد»، وجود
جنینی حکومت های سرخ کارگران و دهقانان در در دل حکومت ارتجاعی دیکتاتورهای نظامی
یعنی در مناطق آزاد شده بود که می توانست به مرور و طی سال ها- نه در همان زمان- به
رشد انقلاب در سراسر کشور یاری رساند و نه
اقدام یک گروه کمونیستی 200 و یا سیصد نفره. این یکی بیشتر شبیه همان« موتور
کوچک موتور بزرگ را به حرکت در می آورد» است تا از یک جرقه حریق بر می خیزد.
االبته «از یک جرقه حریق بر می خیزد»،
اما به آن شرط که اولا آن جرقه، واقعا جرقه باشد؛ دوما هیزم فراوان، خشک و قابل
اشتعال موجود باشد و سوما منتظر این نبود که این هیزم زود شعله ور گردد و نیاز به
زمان برای شعله ور شدن آن در نظر گرفته شود و چهارما، جرقه به هیزم زده شود، یعنی
بین جرقه و هیزم رابطه ای و اتصالی موجود باشد و نه اینکه جرقه در هوا زده شود!
4- نتایج
بدین ترتیب سازمانی کوچک که جمعی از
فداکارترین و از جان گذشته ترین انقلابیون
کمونیست ایران را در خود جای داده بود، رهبران، کادرها و اعضای خود را در حرکتی
جدا از توده، به طور کامل به مسلخ برد و
دست به یک خودکشی زد. مبارزین روشنفکر و کارگری که هر کدام توان رهبری مبارزات
بزرگ توده ای را داشتند، و یا می توانستند مبارزات نظامی بزرگی را رهبری کنند، در
نبردی نابرابر که ناشی از تحلیلی بسیار نادرست بود، جان باختند- یادشان گرامی و
خاطره شان پر دوام باد- و جمعی که بازماندند، پراکنده گشته و آسیب فراوان
دیدند. تاثیر این حوادث به هیچ عنوان آن گونه نبود که گفتند:« از قربانی نهراس! به
جای یکی صد نفر بر خواهد خاست.» خیر! نه تنها صد نفر بلند نشد، بلکه این نوع
اشتباهات- و نه تنها از جانب اتحادیه کمونیسته ا، زیرا بقیه ی چپ انقلابی نیز
بسیار پر اشتباه بود و بسی بدتر از اتحادیه عمل کرد- تاثیرات مخربی در بلند شدن عده معدودی نیز
گذاشت.
در مجموع نبود شناخت درست و منطقی از تجارب تاریخی، عدم تجزیه و تحلیل دقیق و ریز آنها، فقدان بررسی و ارزیابی انتقادی در مقایسه تجارب تاریخی با
وضع کنونی، عدم پشتوانه و توانایی تئوریک- سیاسی همه جانبه برای چنین تجزیه و
تحلیل هایی و به جای آنها نگاه سرسری به تجارب تاریخی و کپیه برداری بچه گانه از
آنها، عدم ارزیابی صحیح از وضع داخلی، منطقه ای و جهانی نیروهای دشمن و پشتیبانان
او، فقدان ارزیابی صحیح از وضع طبقه کارگر و توده ها، این که متمایل و داوطلب پیشروی هستند و یا خیر و به زور
خواستن از آنها برای پیشروی کردن، کنار گذاشتن مشی توده ای و جدا شدن از تود ه ها،
به عبارات نگاه کردن و آنها را از محتوای واقعی خود تهی کردن و به کار بردن آنها
در هر شرایطی جهت پشتیبان کردن آنها برای احساسات آنی به غلیان آمده، چنین بودند به طور
خلاصه شرایط ذهنی رهبران اتحادیه در
آستانه اقدام به تصرف شهر آمل. اینها بیشتر نشان از تمایلات خرده بورژوایی در
رهبران اتحادیه بود تا تمایلات طبقه کارگر.
5- واکنش گروه های چپ به حرکت اتحادیه
لازم است که در اینجا اشاره ای هم به
واکنش گروه ها و سازمان های چپ به این حرکت اتحادیه کمونیست ها داشته باشیم. بسیاری
از افراد و گروه های چپ در دل، با این جریان همدردی کردند. برخی بدون تحلیل درست و
همه جانبه و صرفا برای خالی نبودن عریضه، آن را واکنشی در برابر راست روی های
گذشته و حرکتی جدا از توده خواندند، بدون آنکه خود حرکتی با توده کرده باشند و یا
بخواهند انجام دهند. بسیاری نیز سر خود را زیر برف کردند و از این حادثه چیزی
نگفتند. آنان به آن همچون اتفاقی بی اهمیت که از طرف گروهی بی اهمیت و در حاشیه به
آن دست زده شده بود، نگریستند، در حالی که خودشان نیز در داخل جنبش طبقه کارگر و
توده ها اهمیت چندانی نداشتند. بسیاری از
این گونه افراد، اکنون کادرها، اعضا و هواداران حزب منحط کمونیست کارگری و دارو دسته های جورواجور حکمتیست هستند و در
گوشه ای از این دنیا، به چرت زدن پس از بحث های بی خاصیت خود مشغول اند.
6- اشاره ای به اینکه که چه می باید
انجام می شد
انقلاب در سال 60 شکست خورد و لازمه
شکست عقب نشینی است. نیروهای کمونیست و دموکرات باید با چشم باز شکست را می پذیرفتند،
به عقب نشینی دست می زدند و به تحلیل همه جانبه آن می پرداختند.
علت شکست نه درهمان سال های 57 تا 60،
بلکه بسیار بیشتر، در سال های پیش از آن نهفته بود. زمانی که از یک سو کل جنبش چپ
با چریک های فدایی خلق که مبارزات جدا از توده
می کردند و حزب توده رویزیونیست و وابسته رقم می خورد که تقریبا بخش مهمی از کار
در عرصه فرهنگی را به خود اختصاص داده بود، و از سوی دیگر نیروهای مذهبی که کار
در بین توده ها را از طریق مساجد، تکایا، حسینه ها و... تعقیب می کردند. استبداد
شاه در حالی که کوچک ترین اجازه ای به چپ برای فعالیت نمی داد این نیروهای مذهبی
را تقریبا آزاد گذاشته بود. ولی کدام استبدادی به چپ انقلابی اجازه فعالیت می دهد که شاه دومی اش
باشد.
همه ی اشکال، در استبداد شاه نهفته
نبود. سازمان های چپ ایران اصلا تصوری از کار مخفی و نیمه علنی در شرایط استبداد
نداشتند و گمان می کردند که اگر قرار است درون طبقه کارگر پایه بگیرند باید حتما
میدان وسیعی در اختیار اینان قرار داده شود تا بتوانند چنین کاری را انجام دهند( نوع
مضحک این نوع تمایل، حکمت است که می خواست
همه ی چپ ها، شناسنامه شان را روی سینه شان بزنند و عکس شش در چهار بگیرند و بالای
مقاله شان بزنند تا به مردم نشان دهند که کمونیست ها مثل بقیه ی ابنا بشر هستند و
خدای ناخواسته دم ندارند. درب کنگره حزب شان را نیز باز بگذارند تا هر تنابنده ای
بتواند وارد شود و از این از ما بهتران، کسب فیض کند). این بود که یا منفعل بودند
و یا به سراغ عملیات جدا از توده می رفتند. سازمان انقلابیون کمونیست و گروه پویا
یعنی دو سازمان که با پیوستن به یکدیگر سازمان اتحادیه ی کمونیست ها را تشکیل
دادند نیز در سال های 49 به بعد تشکیل شدند و تازه در صدد مبارزه تئوریک - سیاسی
با دو خط راست حزب توده و خط چپ روانه جدا از توده چریکی بر آمدند. اما اینان نیز
به جای فرستادن برخی کادرها به داخل برای سازمان دادن کار مخفی و نیمه علنی همانجا
در خارج ماندند و زمانی که به داخل آمدند مدت ها تحت تاثیر شعار تبلیغاتی دیگر
گروه های چپ که اینان را بی عمل های خارجه نشین می خواندند، قرار گرفتند.
به طور کلی، باید تلاش می شد ضمن یک
مقاومت منطقی در کنار طبقه کارگر و زحمتکشان، گام به گام به عقب نشینی دست زد.
باید به حفاظت رهبران، کادرها و اعضا پرداخته می شد؛ افراد شناخته شده جابجا می شدند
و روابط تشکیلاتی برای شرایط خفقان تغییر می کرد و اطلاعات افراد به حداقل ممکن می
رسید. برخی باید به خارج انتقال داده می شدند و برای افراد داخل مدارک جعلی درست
می شد تا بتوانند در شرایط جدید در داخل زندگی کنند و نیز به کار انقلابی خود
ادامه دهند. باید اجازه داده نمی شد که پیوند اعضایی که در کارخانه ها و کارگاه ها
بزرگ کار می کردند با طبقه ی کارگر قطع شود. همچنین به حفظ هسته های کارخانه ها و
کارگاه ها و ادارات پرداخته شده و ادامه کاری آنها در شرایط خفقان تامین می شد. باید
سازمان بودن سازمان، نه در خارج، بلکه در داخل حفظ می شد و توان آن را کسب می کرد
که در شرایط خفقان و استبداد، نه تنها با اطلاعات جمهوری اسلامی دست و پنجه نرم
کند، بلکه به کار ترویجی و تبلیغی پر حوصله و آرام در طبقه کارگر بپردازد و در
شرایط اعتصاب ها و شورش ها توان رهبری
آنها را به دست آورد و و و.
اگر ما به طور میانگین توان حفظ یک
هسته انقلابی 50 نفره را از میان بهترین انقلابیون همه سازمان ها - و حتی کمتر از
آن را- در داخل می داشتیم و قربانی هایی
را که طی کمتر از یک و یا دو سال
دادیم طی 10 تا 15 سال می دادیم، و
اگر این هسته - علیرغم همه جان باخته گانش
- قادر به ادامه کاری تحت شرایط خفقان می شد، اگر این هسته موفق می شد حداقل رابطه
را با طبقه کارگر و زحمتکشان تحت شرایط دشوار سال های 60 تا 70 حفظ کند، آن گاه می
توانست نه تنها در همان سال های 60 تا 70
که مبارزات متعددی به وسیله ی طبقه کارگر و زحمتکشان صورت گرفت تا حدودی نقش داشته
باشد بلکه به فراخور گسترش مبارزات در سال های پس از 70 که تضادهای درون رژیم
بیشتر شد و به ویژه پس از سال های 76 می توانست
نقش بسیار بیشتری داشته باشد. اگر ما توانسته بودیم این هسته انقلابی را حفظ کنیم
آن گاه ما در سال های پس از 76 می توانستیم نقش به مراتب غیر قابل قیاسی با نقشی
که چپ از سال 60 تا آن زمان ایفا کرده بود، داشته باشیم
و آماده دست زدن به کارهای
بزرگتری شویم.
ف - هیرمند
دی 1389
