درباره
مائوئیسم (1)
در این مقاله که در چند بخش تنظیم شده، ما نخست به نظرات
دونایفسکایا در کتاب فلسفه و انقلاب می پردازیم و سپس به برخی پرسش ها در
مورد مسئله ی مائوئیسم. این مقالات را میتوان به نوعی هم ادامه نوشته ما زیر نام
وقتی که ترتسکیستها به دفاع از دیالکتیک میپردازند دانست و هم رشته نوشته هایی
که درباره مائو در وبلاگ قرار دادیم.
دونایفسکایا سرشار از کینه نسبت به مائو
در بخشی که دونایفسکایا به مائو میپردازد چیزی جز کینه ایی عمیق
و حس حقارتی که تمامی وجود دونایفسکایا را
نسبت به مائو و بویژه نسبت به انقلاب فرهنگی دربرگرفته و نیز زوزه های نتراشیده و
نخراشیده وی را در مقابل مائو و یا
گاردهای سرخ نمی بینیم.(1) از جمله
باصطلاح تمسخر کردن مائو با ذکر ریشخند آمیز«رهبر نابغه و کبیر، آموزگاربزرگ، سرفرمانده
ی کبیر صدر مائو تسه دون»( ص 239 ) و تکرار آن « رهبر کبیر، آموزگار بزرگ، فرمانده
ی برجسته و سکان دار کبیر»(ص244). و البته برخی از اینها توصیفاتی است که ادگار
اسنو پس از دیدارش با مائو و از نگاه طبقه کارگر و خلق چین به مائو نقل کرده است.
نه تحلیلی و نه نقدی. مشتی عبارت و جملات بی سرو ته و بی بو
و خاصیت و نامفهوم که قرقره میشوند تا
مثلا سیاستها ی مائو بوسیله آنها نقد شده باشد، به همراه یک دو داستان از زبان
برخی از چینی هایی که مقیم هنگ کنگ شده بودند که هزاران و بلکه صد هزار داستان که
نه، بل حقیقت علیه آنها وجود دارد.
با این همه، ما به
برخی از این نکات بی اهمیت میپردازیم، بویژه از آن جهت که بوسیله برخی شبه
روشنفکران پر مدعا و مزدور ایرانی، اینجا و آنجا به عنوان دلایلی علیه مباحث فلسفی
و سیاسی مائو تکرار شده است. شبه روشنفکرانی که عموما مقلدان تا مغز استخوان و
بلغور کننده آت و آشغال های غربی و نان خورهای حکومت اسلامی هستند و تا فرصتی
نصیبشان میگردد علیه مارکسیسم، لنینیسم و مائویسم مینویسند و سخن چرانی میکنند تا
حکومت کریه به آنها اجازه دهد چندتایی نوشته و کتاب و یا مشتی ترجمه را در خدمت به
حکام چاپ کنند و به خورد خوانندگان ایرانی
شان دهند و به این وسیله نامی برای خود دست و پا کنند.
فلسفه
دونایفسکایا مینویسد:
«شاید فلسفه برای نامیدن چیزی مانند «اندیشه مائو تسه دون»
که فاقد تکامل دقیق مفاهیم فلسفی است، واژه نامناسبی باشد. مائو با مفاهیمی انعطاف
ناپذیر که میتوانند به یک کیش تبدیل شوند- مشخصه یک مرد رند... تا یک انقلابی- و
با نقل قول هایی که میتوان آن ها را دریک شیء، «کتاب سرخ کوچک» جا داد، غریزه
فلسفی قدرتمندی دارد.(بازم صد رحمت به این دونایفسکایا، کاش این شبه چپ ها ما که
چپ و راست میگویند افکار فلسفی مائو «ساده انگارانه» است، برخی از این چیزها را هم
از یک دشمن مائو یاد میگرفتند) مائو پیش و
پس از کسب قدرت دولتی، عمدتا با تمرکز در قلمرو فلسفی مقوله «تضاد» را تقریبا غصب
کرد.»(ص 245)
واقعا که سر و ذهن مائو درد نکند که چنین کرد! بگذار امثال
دونایفسکایا از شدت حقد و حسد بترکند و سر خود را به درو دیوار بکوبند!
اما منظور از «غصب»مقوله ی فلسفی تضاد چیست؟ دونایفسکایا البته چیزی
نمیگوید، اما ما میتوانیم دید وی را حدس
بزنیم. منظور این است که در پس تمامی نظرات فلسفی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی
مائو این مقوله وجود دارد. اما در این صورت، باید نظمی در این میان باشد؛ نظمی که
باید در فلسفه همچون اساس شناخت و جهان بینی بر قرار شود و از آنجا در تمامی اشکال
اندیشه(اقتصادی، سیاسی و...) گسترش یافته و بروز پیدا کند.
اما اگر نظمی در کار باشد، که هست، آنگاه باید گفت چنین
نظمی در سیستم نظری دیالکتیک است که پایه و اساس آنرا قانون تضاد یا وحدت اضداد تشکیل
میدهد. تضاد یک مقوله کلیدی است که ماهیت سیستم مورد نظر را میسازد و در تمامی
آنات و درجات آن وجود دارد و بدون شرح منظمی از چگونگی حرکت و تحول آن، نمیتوان
این مقوله را «غصب» کرد. بنابراین زمانیکه
دونایفسکایا میگوید که این «اندیشه فاقد تکامل دقیق مفاهیم فلسفی است»تنها جفنگ
میگوید. برعکس، درست به این علت که مائو قانون تضاد را به عنوان پایه و اساس هر
گونه تحلیل قرار داد، توانست از حرکت و تکامل تمامی مفاهیم و مقولات فلسفی شرح
دقیقی دهد و این شرح سیستماتیک را پایه و اساس تمامی تحلیل های اقتصادی، سیاسی،
فرهنگی، نظامی و کل پراتیک خود و حزب کمونیست چین قرار دهد. نظم و دقتی که در کار این حزب از زمان
رهبری مائو برقرار گشت و منجر به پیروزهای بزرگ طبقه کارگر چین و خلق چین گشت.
دونایفسکایا ادامه میدهد:
« ...مائو با تحریف و تبدیل مفهوم و واقعیت مبارزه ی طبقاتی
به «بلوک چهار طبقه» آنرا ادامه داد. مائو هنگام پیوستن به جبهه متحد با چیانکایشک
علیه حمله ی امپریالیستی ژاپن، به آن بلوک معنای چینی داد. با این همه در انحراف
فلسفی مائو (و یا اگر مایلید سهم او) از دیالکتیک هگلی - مارکس، چیزی بیش از چینی
کردن وجود دارد.(بازم صد رحمت به این دونایفسکایا. کاش شبه چپ های ایران قدری هم
از این چیزهای غربی ها یاد میگرفتند و نظرات مائو را یکسر از هگل و مارکس و لنین
جدا نمیکردند و به آن وجه چینی صرف نمیبخشیدند) خط تیره را به این دلیل در عبارت هگلی- مارکسی
گذاشتم چون چیزی که هر دو آنها را متحد میسازد«قانون تضاد» است که هگل کشف کرد و
آنرا چنان ژرف تحلیل کرد که مارکس همراه با عینیت اش«سرچشمه تمامی دیالکتیک » دانست. مائو همین
قانون تضاد را دستکاری کرد تا برای موقعیت سیاسی همواره در حال تغییر مناسب باشد.»
(ص 246)
بنابراین خطی که از
هگل به مارکس و از مارکس به لنین و از لنین بویژه به مائو جریان دارد خطی است که
قانون تضاد را «ریشه هر نوع حرکت و هر نوع جنبش ، سرچشمه تمامی دیالکتیک، هسته
دیالکتیک و اساسی ترین قانون جهان هستی» میشمارد. اما منظور از «دستکاری» کردن
چیست و چگونه میتوان یک قانون فلسفی را« دستکاری»
کرد. باید دید که دونایفسکایای ضد فلسفه ی مارکسیستی، چه دلایلی ارائه
میدهد!
وی ادامه میدهد:
«مائو برای مقاله های فلسفی خود هر نامی را برگزیده است: از
«درباره تضاد» تا «جهش بزرگ رو به پیش» و «انقلاب فرهنگی پرولتری». دوره مهم مورد
نظر ما سه سال پر آشوب«انقلاب فرهنگی کبیر پرولتری»1969- 1966 را در بر میگیردکه
طی آن ادعا شد که یک پدیده جدید جهانی با عنوان«مارکسیسم - لنینیسم، اندیشه مائو
تسه دون» ظهور کرده است.( چرا «ادعا» شده است؟ مگر ظهور نکرده بود؟! بگذاراز حرص و
خود خوری بترکد!) از آنجا که این مبالغه یک شبه شکل نگرفت، ما از 1937 آغاز
میکنیم. درست است که فقط پس از کسب قدرت دولتی در 1949 بود که هر تجربه ی خاص مائو
به قاعده ای جهانشمول تقدس یافت؛(میبینیم که دونایفسکایا اعتراف میکند به
«جهانشمول شدن» اندیشه مائو تسه دون! اما «تقدس»! زمانی که حقد و حسد گلوی
دونایفسکایا را فشار میدهد و او سر عجز به گریه میافتد، چه باید گفت!؟) با این همه
مقاله ی 1937 وی «درباره تضاد » است که درونمایه آن انحراف مائوئیستی از مارکسیسم
را تشکیل میدهد که تا به امروز تداوم
داشته است.» (ص247)
«انحراف مائوئیستی ازمارکسیسم»! این را باید به «دستکاری» اضافه کرد. ببینیم
منظور وی از این «انحراف» چیست؟ قطعا
دلایلی باید در چنته داشته باشد!
اکنون دونایفسکایا به رساله درباره تضاد مائو
میپردازد.
مسئله استنتاج و کاربرد
« روایت ویژه ی
مائوئیستی از تئوری تضاد، تمایزی را میان «تضاد اصلی» و آنچه مائو «جنبه اصلی
تضاد» مینامد قائل است؛ این تمایز تا حدی منجر به عقب و جلو بردن اختیاری
تضادهای «اصلی» و فرعی میشود که در آن اصلی میتواند تبعی شود و تبعی اصلی، در همان
حال که هر دو«پیچیده» هستند. مائو چنین توضیح میدهد:« در کشورهای نیمه مستعمره
مانند چین، رابطه ی میان تضادهای اصلی و غیر اصلی وضعیت پیچیده ای را پدید
میآورد»...« پیچیدگی» موقعیت را واژگون میکند. مائو با دگرگون کردن دقت فلسفی به
یک سستی فرصت طلبانه مطابق با میل خود، موضوعی را مطرح میکند که به واقع دغدغه ی
اوست: چگونه میتوان « از لحاظ عینی» تغییری را در خط سیاسی، به ویژه در مورد تشکیل
جبهه ی متحد با چیانکایشک ضد انقلابی ، ارائه داد.»( ص 247 ، تاکید از ماست)
بنابراین مشکل دونایفسکایا «به ویژه»مشکل «جبهه متحد با
چیانکایشک ضد انقلابی» است. آه و اسفا که مائو چه «سستی فرصت طلبانه» ای از خود
نشان داد و چه بد کرد که نه بنا بر تحلیل
مشخص واقعیات عینی و استراتژی و تاکتیک انقلاب چین، بلکه بنا بر «میل خود» با فردی«
ضد انقلابی» همچون چیانکایشک و حزب گومیندان جبهه متحد تشکیل داد!؟ اگر رهبری دست
این ترتسکیستها «سوپر انقلابی» و مقلدان ایرانی آنها بود، آنها قطعا بنا به «میل خود» با چیانکایشک که بسیار
بسیار ضد انقلابی بود، جبهه متحدی تشکیل نمیدادند( که البته دادند اما به سبک
خودشان و چون مزدورانی در خدمت این حزب) و بنا به «میل خود» در مقابل ژاپنی ها
یعنی امپریالیستهای مهاجم به خاک چین «سستی فرصت طلبانه» را نشان داده و جبهه متحد
تشکیل میدادند، که دادند.(2) این متقلبان دوست دارند فراموش کنند که گومیندان تنها
چیانکایشک نبود و در همان زمان تجاوز امپریالیستی ژاپن در گومیندان افسرانی وطن پرست وجود داشتند که میخواستند که
چیانکایشک را که تمایل به مقاومت مقابل ژاپن نداشت را بکشند، و مائو مانع این کار
شد.
بنابراین تزهایی مانند تضاد اصلی(3) میتواند «تا حدی»(البته
دونایفسکایا این «تا حدی» را برای چه اینجا گذاشته ما متوجه نمیشویم. یعنی این «تا
حدی» میتواند به این نتیجه بینجامد که اصل قضیه درست است و این را البته
دونایفسکایا تایید نمیکند) منجر به جلو بردن «اختیاری» تضادهای اصلی و فرعی شود که
در آن اصلی میتواند فرعی و فرعی اصلی شود.
پس، دونایفسکای بجای اینکه نخست در مورد اصل این تقسیمات و
تدوین این مقولات در فرایند تکوین سیستم فلسفی تضاد بحث کند، و نظر خود را رک و
صریح بگوید، ترجیج میدهد که در مورد نتایجی که ممکن است از آنها گرفته شود و یا
چگونه بکار بردن آنها بحث کند. اما برای اینکه نادرستی این استنتاجات فلسفی مائو
ثابت شود و نشان داده شود که نه استنتاجاتی منطقی بلکه چیزی مانند«دستکاری» در نتیجه گیری صورت گرفته، نخست
باید در این مورد بحث کرد که آیا آنها بر مبنای گسترش منطقی مقوله ی تضاد و چگونگی
توسعه و تکامل آن (یا همان «تکامل دقیق مفاهیم فلسفی») و نیز بر پایی یک سیستم
تجزیه و تحلیل علمی گرفته شده است و یا صرفا بواسطه برخی تغییرات در وضعیت جاری
مبارزه طبقاتی و عمده شدن تجاوزامپریالیستی ژاپن علیه چین.
برای اینکه ما بفهمیم که آیا استنتاج چنین مقولاتی بر مبنای
گسترش تحلیل منطقی و نظام تئوریک صورت گرفته و یا خیر اشاره ای کوتاه به فرایند
تحلیل مائو میکنیم.
حرکت و سکون- عامل درونی و عامل بیرونی
مائو پس از اشاره به دو جهان بینی متافیزیکی و دیالکتیکی و
تقابل آنها در مورد مسئله ی حرکت و سکون به این نکته میرسد که جهان بینی دیالکتیکی
برای توضیح حرکت، توجه اساسی خود را به
درون یک شیء و یا پدیده متوجه میکند. از دیدگاه مائو علل بیرونی تنها شرط تحولند
اما علل درونی اساس تحولند. اینجا و در درون پدیده، تضادعلت حرکت است. بدون تضاد وحرکت،
جهانی در کار نیست.
اصل عام اساسی دیالکتیک این است:
« تصدیق ( کشف ) گرایشهای متضاد، دافع
یکدیگر، متقابل در کلیه پدیده ها و پروسه های طبیعت ( از جمله
روح و جامعه )». و مائو و پس از نقل این گفته ی لنین میافزاید: آیا این تزها صحیح اند؟ بله صحیح اند. وابستگی
متقابل و مبارزه اضداد ذاتی هر شیئی یا پدیده حیات کلیه اشیاء و پدیده ها را تعیین
می کند و تکامل آنها را به پیش می راند. هیچ شیئی یا پدیده ای نیست که در درون خود
تضادی نهفته نداشته باشد ؛ بدون تضاد عالمی موجود نبود.»( جلد 1 ص481، تاکیدها از اصل است)(4)
عام بودن تضاد
وی سپس داخل پدیده شده و در تضاد درونی این پدیده که در این تحلیل و شرح فلسفی، خود مقوله ی تضاد( یک
سلول انتزاعی) است، تضادی تشخیص میدهد. تضاد بین عام بودن تضاد و خاص بودن تضاد. عام
بودن و خاص بودن تضاد یک وحدت اضداد را درون تضاد تشکیل میدهند. بنابراین مائو اصل
پیش ذکر شد در مورد اساس تحول، که درونی است را درون یک مقوله بکار میبندد.
سپس مائو درون عام بودن تضاد، وحدت اضدادی دیگر تشخیص
میدهد: از یکسو تضاد در همه ی اشیاء و پدیده های مادی و معنوی موجود است و از سوی
دیگر از آغاز تا پایان هر پدیده تک وجود دارد. حذف هر کدام از این دو جهت عام بودن
تضاد، نفی عام بودن تضاد است. چنانچه گفته شود حتی در یک درصد از اشیاء و پدیده ها
وجود ندارد، عام بودن تضاد، نفی، و مطلق، نسبی در نظر گفته شده است؛ و چنانچه گفته
شود از آغاز تا پایان حرکت یک شیء و یا پدیده وجود ندارد، و مثلا از میانه حرکت آن
تضاد آغاز میشود، باز این امر، عام بودن را نفی کرده و مطلق، نسبی گردیده است.(توجه
کنیم به نقد مائو از تز دبورین) به این ترتیب این دو تز مکمل یکدیگر هستند و با یکدیگر
عام بودن تضاد را میسازند.
خاص بودن تضاد
سپس مائو درون خاص بودن تضاد، نیز وحدت اضدادی دیگر مشاهده
میکند. تضاد بین آنچه کل پدیده را به عنوان یک پدیده خاص در مقابل ما قرار میدهد و آنرا از
پدیده های خاص دیگر جدا میکند و آنچه ویژگی خاص دو سر هر تضاد یک پدیده خاص است .
بنابراین هم هر یک از دو سر هر پدیده خاص هستند و ویژگیهایی متمایز و متضاد با
یکدیگر دارند و هم کل آن پدیده خاص است و در مقابل پدیده های خاص دیگر قرار
میگیرد. باید توجه داشت که اینجا نیز این دو، هم با یکدیگر تضاد دارند و هم با
یکدیگر در وحدت هستند.
برای اینکه ما یک پدیده خاص را در
مقابل پدیده های خاص دیگر که هر کدام از آنها با این پدیده خاص تشکیل یک وحدت
اضداد را میدهند، بفهمیم می باید باید دو
سر هر تضاد را بررسی کنیم.
جهت عمده و جهت غیرعمده تضاد
در مرحله ای از فرایند تحلیل خاص بودن
تضاد، مائو نخست تمایزی بین تضاد عمده و جهت عمده تضاد میگذارد.
این دو مقوله، تشریح دو مسئله ی متفاوت در سیستم دیالکتیک مائوئی میباشند. تضاد
عمده در مقابل تضادهای های غیر عمده یک مسئله ی ویژه است و جهت عمده تضاد در مقابل
جهت غیر عمده آن مسئله ویژه دیگری است. هر حلقه از تضادها در یک شی ء و یا پدیده ی
مرکب میتواند عمده یا غیر عمده باشد، در حالیکه هر تضادی- خواه عمده و خواه غیر
عمده - یک جهت عمده دارد و یک جهت غیر عمده. در عمده شدن یک تضاد، کل تضاد عمده
میشود، صرف نظر از اینکه کدام جهت در این تضاد عمده، مسلط باشد. تضاد بورژوازی و
پرولتاریا میتواند هم در جامعه سرمایه داری و هم در جامعه ی سوسیالیستی عمده شود،
در حالیکه در جامعه سرمایه داری، بورژوازی جهت عمده و طبقه کارگر جهت غیر عمده است
و در جامعه سوسالیستی، طبقه کارگر جهت عمده و بورژوازی جهت غیر عمده.
از سوی دیگر جهات عمده و غیره عمده هر تضادی میتوانند به
یکدیگر تبدیل شوند، صرف نظر از اینکه آن تضاد در فرایند جاری تضاد عمده باشد و یا
تضاد عمده نباشد.
اکنون در باره جهت
عمده و غیر عمده صحبت میکنیم:
آیا این اصل منطبق
با اصل اساسی دیالکتیک یعنی «تصدیق (یا کشف) گرایشهای متضاد، دافع یکدیگر و متقابل
در تمامی پروسه های طبیعت (منجمله جامعه و ذهن)» گرفته شده است و یا برعکس
دلبخواهی استنتاج گشته اند.
صورتهای مختلف قضیه
نخست به صورتهای متفاوت قضیه توجه میکنیم. میتوان چهار صورت
مختلف را درنظر گرفت:
الف- در هر تضاد،هر دو سر تضاد باهم جهت عمده را میسازند.
ب- در هر تضاد، هر دو سر تضاد با هم جهت غیر عمده را میسازند.
پ- در هر تضاد نه جهت عمده و نه جهت غیر عمده، هیچکدام وجود
ندارد.
ت- در هر تضاد یک جهت، عمده و جهت دیگر غیر عمده است.
صورتهای نخست و دوم بخودی خود نفی مقدمات اصلی تلقی میشوند.
دلیل اصلی این است که وقتی میگوییم تضادعام و مطلق است، باید این امر بین دو سر
تضاد نیز وجود داشته باشد. به عبارت دیگر نمیتوان هر دو سر تضاد را همیشه دارای
موقعیتی مساوی دانست. در صورتی که دو سر تضاد همواره دارای موقعیت مساوی تلقی شود،
امر وحدت یعنی امر نسبی، مطلق شده و عام بودن تضاد نفی و مطلق، نسبی گردیده است.
دو نکته را اینجا باید در نظر داشت:
نخست اینکه ممکن
است گفته شود که خیر! در برخی زمانها پیش میاید که هر دو جهت نقش رهبری کننده
داشته باشند، یعنی تعادلی بین دو طرف
برقرار باشد. این البته همانگونه که مائو
اشاره میکند، ممکن است. یعنی این امکان وجود دارد که شرایطی پیش آید که هر دو سر
تضاد دارای موقعیت و قدرتی کمابیش یکسان گردند. این همان تعادل در میان اضداد یا
موزونی تکامل است. اما این تنها میتواند نسبی باشد و نه مطلق. این آن شرایطی نیست
که بتواند همواره تداوم یابد. زیرا با تداوم نبرد اضداد، این وضع به هم میخورد و
دوباره یک جهت عمده و جهت دیگر غیر عمده میشود.(5)
در ایران زمان انقلاب طی سالهای 60 – 57 نیروی طبقات اصلی خلق(طبقه کارگر، دهقانان، خرده
بورژوازی) در توازنی نسبی با نیروی شورای
انقلاب و دولت موقت بود. اما پس از بهمن 57 نبرد برای تسلط شدت گرفت. این نبرد از
یک سو در بالا بود و از سوی دیگر بین بالا و پایین. پس از کودتای خرداد 60 وضع تغییر کرد. از یکسو در بالا قدرت به طور کامل در اختیار جریان خمینی و
دارودسته انحصار طلبانش قرار گرفت و از سوی دیگر کل این قدرت، بر طبقات
خلقی(کارگران، دهقانان، خرده بورژوازی) تسلط یافت.(ما در بخش دیگری مسئله موزونی و ناموزونی را بررسی خواهیم کرد).(6)
نکته دوم این است که
اینجا ما در باره یک تضاد صحبت میکنیم. ممکن است خود این تضاد در ارتباط با
تضادهای دیگر جهت غیر عمده باشد و دو سر این تضاد از موقعیت غیر عمده بر خوردار
باشند ولی اینجا از درون آن تضاد بیرون آمده و آن تضاد را با تضاد دیگری در نظر
گرفته ایم. بنابراین در هر تضاد نه دو سوی تضاد میتوانند با هم عمده باشند و نه با
هم غیر عمده.
مورد پ نیز نمیتواند درست باشد. زیرا این تکرار الف و ب
بصورتی منفی است. و وحدت اضداد را مطلق میکند. افزون بر این، زمانیکه ما از طرح
موضوعی مانند وجود جهت عمده و جهت غیر عمده چشم پوشی کنیم این امر بجز اینکه از
پیشرفت شناخت ما از سطحی به سطحی ژرفتر و گسترش و تکامل شناخت بیفزاید، از آن
جلوگیری میکند.
بنابراین تنها صورت چهارم قضیه است که میتواند درست باشد.
در اینجا قانون اساسی وحدت اضداد یکبار دیگر خود را نشان میدهد. از یکسو اضداد با
یکدیگر وحدت دارند و یکی از دیگری تبعیت میکند. از سوی دیگر یکی از دو سر تضاد نقش
مسلط و رهبری کننده را به عهده دارد و دیگر نقش تابع و رهبری شونده. به عبارت دیگر،
با هم تضاد دارند. در غیر این صورت تضادی وجود نداشت و صرفا وحدت بود.
بطور کلی از دیدگاه وضعیت کلی تضاد، دو حالت پدید میاید. یا
یکی بر دیگری مسلط است و نقش رهبری کننده دارد و یا میان آنها توازن موجود است.
حالت سومی وجود ندارد.
بنابراین موزونی و تعادل میان اضداد نسبی است و نه مطلق. و
این برخلاف ناموزونی، عدم تعادل و یا تضاد
است که مطلق میباشد.
خواننده این سطور میتواند اشارات بسیاری را از جانب مارکس
در مقدمه به نقد اقتصاد سیاسی(گروند ریسه) در روابط میان تولید با مصرف،
تولید و توزیع و تولید و مبادله و نیز تولید با تمامی این وجوه در مورد جهت رهبری
کننده و جهت رهبری شده بیابد.(7)
تضاد عمده و
تضادهای غیر عمده
دوم در مورد تضاد عمده: آیا مائو در گسترش سیستم فلسفی
دیالکتیک و بویژه در تداوم ژرفش در امر خاص بودن تضاد، بدرستی این استنتاج را میکند
و یا این استنتاج نادرست است؟
تردیدی نیست که وقتی شی ء و یا پدیده ای ساده و صرفا دارای
یک تضاد نبوده و مرکب باشد آنگاه نه یک تضاد بلکه تضادهای گوناگونی دارد. این جا
این پرسش بوجود میاید آیا این تضادهای گوناگون در هر موقعیت عینی مشخص وضع یگانه
ای از نظر کیفیت، کمیت، نیرو، برد، تاثیر و غیره دارند و یا خیر بین تضادهای
گوناگون نیز از این نظر تضادی موجود است؟ در اینجا نیز قضیه کمابیش مانند همان
مورد نخستین است. یعنی آیا تعادل مطلق است یا تضاد؟ با این تفاوت که در آنجا مسئله
درون یک تضاد بود و اینجا بین یک تضاد با تضادهای دیگر. بنابراین استدلال پیشین
اینجا نیز میتواند تکرار شود.
و اما در مورد نظر مائو در مورد« وضعیت پیچیده». مبنای این
مسئله این است که در اوضاع و شرایط
معینی اهمیت ، وزن و شدت تضادهای معینی نزدیک به هم باشد. در چنین
شرایطی که بویژه و عموما در کشورهای زیر سلطه بوجود میاید، تشخیص تضاد عمده گاه
بسیار مشکل میشود. دلیل این امر این است که ساخت اقتصادی این کشورها، ترکیبی از
وجوه تولیدی گوناگون متضاد- گاه نه حتی دو شیوه ی تولیدی بلکه بیش از آن- می باشد
و این تضادها در سیاست و میان نمایندگان سیاسی این ساختها بازتاب میابد. افزون بر
این، خود روابط امپریالیسم با این کشورها و پشتیبانی از برخی نیروهای داخلی و نیز
تضاد و رقابت میان امپریالیستها برای تسلط بر کشور، وضع را پیچیده تر میکند.
باری میبینم که استنتاج های مائو کاملا منطقی و برای مبنای
تکوین درونی سیستم فلسفی تضاد قرار دارد. نه دلبخواهی صورت گرفته و نه «دستکاری»
در آن شده است. که اگر چنین بود بی گمان دونایفسکایا بجای پریدن به مثال جبهه متحد
با گومیندان، روی اصل مطلب متمرکز میشد.
بطور
کلی مائو از مفاهیم عمده و غیر عمده (و یا تعیین کننده و تعیین شونده) استفاده کرد
تا سیستم فلسفی دیالکتیک (یا سیستم تضاد) را گسترش و تکامل بیشتری دهد. کاوشی
در نظرات مارکس، انگلس، لنین و استالین نشان میدهد که این رهبران با مفاهیم و واژه
های عمدتا غیر فلسفی که نشانگر این امر بود که هنوز به شناختی فلسفی تبدیل نشده، همواره
هم جهت های عمده و غیر عمده را در تحلیل های گوناگون خود در نظر میگرفتند و هم
تضاد عمده و تضاد های غیر عمده را. (در این مورد در ادبیات سازمانی ما مفصل صحبت
شده است. برای نمونه نگاه کنید به مارکسیسم و نقادی آن از «چپ» نقدی بر نظرات
باب آواکیان نوشته هرمز دامان، بخش تضاد عمده و بازهم درباره تضادعمده)
تجارب جاری مبارزه طبقاتی و روش فلسفی
آیا تقسیم یک تضاد به جهات عمده و غیر عمده و یا تقسیم
تضادها به تضاد عمده و تضادهای غیر عمده امری است که صرفا بر مبنای انقلاب چین
صورت گرفته باشد و صرفا در آن انقلاب کاربرد یافته باشد؟ خیر! اینها اموری عینی
هستند و صرفا هم به امور اجتماعی محدود نمیشوند، بلکه همچنین در تمامی زندگی طبیعی - گرچه خود بخودی- وجود
دارد. در طبیعت ( از اشیاء بیجان گرفته تا گیاهان و جانداران) تحول و تکوین اشیاء
و پدیده ها بدون نظم و ترتیب نیست، بلکه در آن نظمی نهفته است و بر مبنای این که
کدام جهات عمده و غیر عمده هستند و نیز در هر حلقه از تکامل، کدام تضاد عمده است،
صورت میگیرد.
پس آیا این استنتاج فلسفی به زمان و تجربه جنگ چین و ژاپن
ارتباط دارد! هم آری و هم خیر!
مائو در سخنرانی اش که درکتاب سانترالیسم دموکراتیک
مندرج است چنین میگوید:
« در طول مرحله ایکه ایجاد حزب و جنگ مقاومت ضد ژاپنی را
ازهم جدا می کند لشکرکشی به شمال و جنگ انقلابی ارضی دهساله را می توان ذکر کرد.
در جریان آن، ما با دو پیروزی و دو شکست مواجه شدیم. لشکر کشی به شمال پیروزمند
بود. ولی در سال 1927 انقلاب به شکست منتهی شد. ما موفقیت های بزرگی در جنگ
انقلابی ارضی کسب نمودیم و تعداد افراد ارتش سرخ افزایش یافته تا 300 هزار نفر
رسید. ولی از آن ببعد دچار ادبار شدیم و در پایان راه پیمائی طولانی تعداد
افرادمان به کم بیش از 20 هزار نفر سقوط کرده بود. هنگامی که به چنسی شمالی رسیدیم
آنها را کم و بیش تقویت نموده بودیم، لکن هنوز به 30 هزار نفر نرسیده بود یعنی حتی
به یک دهم رقم اولیه نائل نشدیم. ولی از میان ارتش 300 هزار نفره و ارتشی که کمتر
از 30 هزار نفر داشت کدامیک نیرومند تر بود؟ این همه ضربه خوردن و آزمایش ما را
جنگ آور کرده بود. به ما تجربه آموخته بود و ما قادر شده بودیم مشی اشتباه آمیز را
اصلاح و مشی درست را دوباره برقرار کنیم. پس این ارتش 30 هزار نفره قویتر از ارتش
300 هزار نفره شده بود. درگزارشی که به این کنفرانس ارائه شده، گفته می شود که در
طی چهار سال اخیر، مشی ما صحیح و جنبه عمده فعالیت مان مثبت می باشد و چنانچه
درکار عملی مان به اشتباه دچار شده و آنرا به بهای گزاف جبران نموده ایم، در عوض
تجربه ها اندوخته و بنابراین قویتر می باشیم و نه ضعیف تر. درواقع هم اوضاع این
چنین بود. در تمام دوران انقلاب دمکراتیک ما مجبور شدیم از پیروزی به شکست برسیم و
دو باره از این به آن و دوباره آنها را با هم مقایسه کنیم. در آستانه و در جریان
جنگ مقاومت ضد ژاپنی من چند مقاله نوشتم از جمله
مسائل استراتژیک در جنگ انقلابی چین ، درباره جنگ طولانی، درباره
دمکراسی نوین، به مناسبت انتشار نشریه کمونیست و برای کمیته مرکزی اسنادی در
باره سیاست و تاکتیک به رشته تحریر در آوردم. همه این نوشته ها ترازبندی از تجربه
ای است که در جریان انقلاب اندوخته شده است. این مقالات و مدارک فقط در آن زمان
بود که می توانست تدوین شود و نه زودتر. زیرا قبل از عبور از این طوفانهای عظیم و
قبل از مقایسه دو پیروزی و دو شکست من تجربه کافی نداشتم و نمی توانستم بطور کامل
قوانین انقلاب چین را بفهمم.»
بر طبق این گفته های مائو آثاری که در آن زمان نوشته شدند
تنها در آن زمان میتوانستند نوشته شوند. زیرا زمانی معادل 16 سال تجربه (آن هم
تجاربی به عظمت تجارب انقلاب چین که از سال 1927 کمونیستها درآن درگیر جنگ داخلی بودند، جنگی که تا سال 1949
پایان نیافت) لازم بود تا این قوانین به شناخت درآیند. در همین دوران هم هست که آثار
فلسفی مائو یعنی درباره پراتیک و درباره تضاد نگاشته میشود.
بنابراین از یک سو تجاربی معادل 16 سال یعنی از آغاز تشکیل
حزب کمونیست چین در سال 1921 تا 1937 و نیز از سوی دیگر تجاربی معادل 10 سال لازم
بود تا این دیدگاهها تدوین شود. اما تردیدی نیست که تجاوز امپریالیسم ژاپن به چین
جدای از آنکه خود امر سترگی برای انقلاب چین بود، آن امر عینی بود که تمامی ذهن
کمونیستهای چین را که تا آنزمان درگیر جنگ داخلی، انقلاب ارضی و مبارزه با
گومیندان و چیانکایشک بودند بفکر وادار کند. تمامی تجارب موجود و انباشت کمی آنها،
جهش آسا به دیدگاههای کیفی نوینی میانجامد که در مقالاتی که مائو از آنها نام
میبرد، فرموله میشود.
نبرد مائو و حزب کمونیست چین با گومیندان و سکوت مشمئز
کننده و خفت آور دونایفسکایا و مقلدان وی
اما آنچه اینجا توجه را جلب میکند آه و ناله حضرات
دونایفسکایاها و مقلدان ایرانی امثال وی است که همه کاسه داغتر از آش شده و به
یکباره در مقابل مواضع مائو در مقابل گومیندان در «دومین دوره جنگ داخلی»موضع دروغین«چپ»
گرفته و اتحاد موقتی با آن را «راست روی»
مائو ارزیابی میکنند و در مقابل چشمان
نابینای خود را کورتر از پیش کرده و از«دوره سومین جنگ داخلی چین» بطور
کامل چشم میپوشند. یعنی دوره ای که تضاد عمده تغییر میکند و از مبارزه با
امپریالیسم ژاپن به مبارزه با گومیندان و امپریالیسم آمریکا تبدیل میشود.
تمامی جلد چهارم
منتخب آثار مائو درباره سیاست و تاکتیک حزب طبقه کارگر چین در برخورد، تقابل و جنگ
4 ساله با چیانکایشک و گومیندان است که اینک پشتیبانی و سلاحهای آمریکای جهانخوار
را هم دارند. اگر در آن دوران، بواسطه حمله امپریالیسم ژاپن و تمایلات ملی درون این حزب برای مقاومت مقابل ژاپن میشد که
با این حزب جبهه متحد تشکیل داد، اکنون اما وضع برعکس میشود. اینجا گومیندان به
پشتیبانی یک قدرت امپریالیستی یعنی آمریکا که از جنگ دوم جهانی قدرتمندتر از هر
امپریالیستی بیرون آمده، دست به تهاجم به جبهه خلق و مناطق آزاد شده زیر رهبری حزب
کمونیست میزند. نفی و لغو جبهه متحد با
گومیندان، نه بر مبنای تغییر سیاست مائو و طبقه کارگر چین، بلکه بر مبنای شکست و تسلیم ژاپن، تغییر سیاست چیانکایشک و
گومیندان که اینک خواهان قلع و قمع کردن کمونیستهاست و نقش نوین امپریالیسم آمریکا
در پشتیبانی از گومیندان و تجهیزآن، یعنی تغییر در وجوه سازنده ی اوضاع واقعی صورت
میگیرد.(8)
مقالاتی که این دوران را بازتاب میدهند و
سیاستهای نوین را نشان میدهند، تقریبا از وضعیت و سیاست ما پس از پیروزی در جنگ
مقاومت ضد ژاپنی و چیانکایشک جنگ داخلی بر میانگیزد(هردو 13 اوت 1945)،
و تا حقایقی درباره حملات گومیندان (5 نوامبر 1945) و تعرض چیانکایشک را
با جنگ دفاع از خود درهم بشکنیم (30 ژوئیه 1946)(توجه کنیم که رهبر بزرگی
مانند مائو میخواست تا آنجا که میشد از جنگ داخلی دیگر جلوگیری نماید) که حزب طبقه
کارگر عمدتا موضع دفاعی بخود میگیرد، آغاز میگردد، و تا زمانی که این موضع به حمله
تبدیل میشود و گومیندان در محاصره و ارتش سرخ قرار میگیرد یعنی تا وضعی که مقالاتی
مانند دولت چیانکایشک در محاصره تمام خلق است»(30 مه 1947) و تا تغییر
عظیم در وضعیت نظامی چین(14 نوامبر 1948) و انقلاب را بسرانجام برسانیم(
30 دسامبر 1948)و بالاخره تا سفر بخیرلیتون استوارت( 18 اوت 1949) آمریکایی(
و نقد سیاستها و نظرت مضحک آمریکایی ها در مورد علل انقلاب چین) نوشته میشود،
ادامه میابد.
بنابراین نه استنتاج مائو غیر منطقی است و نه این امور جهات
عمده و غیر عمده و تضاد عمده و غیر عمده
به یک دوره معین و یا یک زمینه معین اختصاص دارد. چنان چه ما آثار مائو را
در زمینه های مختلف نظامی، اقتصادی، فرهنگی و غیره بخوانیم با همین خط فلسفی روبروییم. خطی که از زمانی که
مائو به آن رسید آن را در تمامی امور با دقت هرچه تمامتر رعایت کرد و تا انقلاب
فرهنگی پرولتاریایی و پس از آن ادامه داد.
م- دامون
آبان 96
یادداشتها
1- ازجمله نگاه کنید به نوع برخورد وی به گاردهای
سرخ که عموما یا کارگران و دهقانان جوان بودند و یا دانش آموزان ودانشجویانی که فرزندان
کارگران و دهقانان بودند:« ظرف چند ماه این اراذل و اوباش از پرسه زدن در خیابانها
و کلاه بوقی بر سر «ضد انقلابیون» گذاشتن پا فراتر گذاشتند»( ص 240 ) و« ...
دستاورد از پایین سال 1967، چیزی نبود که مائو در اوت 1966 با رها کردن قلاده ی به
اصطلاح گاردهای سرخ مد نظر داشت»(ص244).
شکی نیست که چنین القابی شایسته ی امثال دونایفسکایا«انسان باور» ضد کمونیست که
دریده وار علیه کمونیسم و کمونیستها بد و بیراه میگوید و همچنین مترجمین ایرانی آثار وی است که همچون مزدورانی
حقیر، جارچی کریه ترین و دریده ترین سخنگویان فرهنگ امپریالیستی هستند.
2- ببینیم که خود ترتسکیستها
در چین چه کردند:« پس از شکست انقلاب چین در سال 1927 در چین نیز عده قلیلی
ترتسکیست پیدا شدند که با چن دوسیو و مرتدین دیگر پیوند اتحاد بستند و در سال1929
یک گروه کوچک ضد انقلابی را تشکیل دادند. آنها با دعوی اینکه گومیندان
انقلاب بورژوا- دموکراتیک را انجام داده، تبلیغات ضد انقلابی میکردند و بصورت
عناصر پستی در دست امپریالیسم و گومیندان برای مبارزه علیه خلق درآمدند.
ترتسکیستهای چین علنا در سازمانهای جاسوسی
گومیندان وارد شدند. پس از حادثه 18 سپتامبر (حمله ژاپن به چین) طبق دستورات
ترتسکی مرتد که از آنها میخواست« مانع اشغال چین بوسیله امپریالیسم ژاپن نشوند»
همکاری خود را با سازمانهای جاسوسی ژاپن آغاز کردند و از اشغالگران ژاپنی کمک مالی
گرفتند و بهر گونه فعالیتی بسود ژاپن دست زدند.»(منتخب آثار مائو، جلد اول ص269)
3- این واژه در ترجمه های موجود به «تضاد عمده» در
مقابل «تضادهای غیر عمده» برگردانده شده است که به نظر ما در فارسی بهتر و مفهوم
تر از «تضاداصلی» است که ممکن است با «تضاد اساسی» اشتباه گرفته و درهم شود.
همچنین منظور از «جنبه اصلی تضاد» نیز همان «جهت عمده تضاد» در مقابل «جهت غیر
عمده» است که باز به نظر ما، این برگردان اخیر برای زبان فارسی بهتر و گویاتر است.
4- اصل
شناختی همپای آن این است:«دوگانه شدن یک واحد کل و معرفت بر اجزاء متضادش جوهر و
اساس دیالکتیک را می سازد». ( مائو به نقل از لنین،همانجا، ص524)
5- «در
هر تضاد دو جهت متضاد بطور ناموزون رشد و تکامل می یابند. گاهی چنین به نظر می رسد
که میان آنها تعادلی برقرار است، ولی این تعادل فقط موقتی و نسبی است، در حالیکه
تکامل ناموزون همچنان اساسی باقی می ماند. یکی از دو جهت متضاد لاجرم عمده و دیگری
غیرعمده است. جهت عمده جهتی است که نقش رهبری کننده را در تضاد برعهده دارد. خصلت
یک شیئی یا پدیده اساساً بوسیله جهت عمده تضاد معین می شود- جهتی که موضع مسلط
گرفته است.»(مائو، پیشین،
ص504)
6- همچنین زمانیکه در روسیه،
از یک سو دولت موقت قدرت را در دست داشت و از دیگر سو شوراهای کارگران و دهقانان،
تعادلی بین این دو نیرو بوجود آمد. اما این وضع دیر یا زود بواسطه کنش مطلق تضاد و
کاهش یا افزایش نیروهای هر یک از دو سو باید تغییر میافت. یا دولت موقت باید
شوراها کارگری را تحت کنترل در میاورد و یا شوراهای کارگری قدرت سیاسی را بطور
کامل از دولت موقت میگرفتند.
7- نمونه
ای از لنین:«یقین است که ما هنوز باید برای تربیت و تشکل طبقه کارگر بسیار و بسیار
کار کنیم. ولی اکنون تمام مطلب بر سر این است که مرکز ثقل عمده سیاسی این تربیت و
این تشکل در کجا باید قرار گیرد؟ در اتحادیه ها و جمعیت های علنی یا در قیام
مسلحانه و در کار ایجاد یک ارتش انقلابی و حکومت انقلابی؟»(لنین، دو تاکتیک،
مقدمه، تاکید از ماست.) این مرکز ثقل همان تضاد عمده است.
8- «گومیندان در چه حالی است؟...این حزب در گذشته
مدت ده سال تمام به جنگ داخلی ضد انقلابی دست زد و در جریان جنگ ضد ژاپنی در
سالهای 1940، 1941 و 1943 سه پیکار ضد کمونیستی دامنه دار براه انداخت و هر بار
تلاش نمود تا آنرا بیک جنگ داخلی در مقیاس ملی گسترش دهد. فقط در سایه سیاست صحیح
حزب ما و مقاومت خلق در سراسر کشور بود که این تلاشها با شکست مواجه گردیدند. همه
میدانند که چیانکایشک نماینده سیاسی مالکان بزرگ ارضی و بورژوازی بزرگ چین، فرد بی
نهایت سفاک و نیرنگ بازی است. سیاست او این بوده که دست روی دست بگذارد و به عنوان
ناظر در انتظار پیروزی بماند، قوای خود را حفظ کند و جنگ داخلی را تدارک ببیند. آن
پیروزی که او در انتظارش بود، در واقع فرا
رسیده است و اکنون این «ژنرالیسم»خود را آماده میکند که از «کوه پایین بیاید». در
این هشت سال اخیر ما جایمان را با چیانکایشک عوض کرده ایم- در گذشته ما بالای کوه
بودیم و او در کنار آب، در دوران جنگ ضد
ژاپنی ما در پشت خطوط دشمن بودیم و لی او به کوهستان پناه برده بود. اکنون او از
کوه فرود میاید تا ثمرات پیروزی جنگ مقاومت ضد ژاپنی را تصاحب کند.»(مائو پیشین،
جلد چهارم،وضعیت و سیاست ما پس از
پیروزی در جنگ مقاومت ضد ژاپنی، ص15-14)
